Με την έκθεση ο μαθητής μαθαίνει να σκέπτεται, καλλιεργώντας και αξιοποιώντας την κριτική του ικανότητα, να μιλάει και να γράφει εφαρμόζοντας ουσιαστικά τους γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες. Γι’ αυτό το λόγο η διαδικασία αυτή αρχίζει πολύ νωρίς αποτρέποντας τον μαθητή από την στείρα αποστήθιση άλλων απόψεων και οδηγώντας τον στην άρτια θεμελιωμένη και ορθά διατυπωμένη έκφραση της δικής του γνώμης.
Η ανάπτυξη, λοιπόν , των ιδεών μας θα πρέπει να διακρίνεται από τις εξής κοινές αρετές:
1. ΕΠΑΡΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: μπορεί να επιτευχθεί με τους εξής τρόπους:
– Με παραδείγματα
– Με σύγκριση / αντίθεση
– Με αιτιολόγηση (επιχειρήματα)
– Με αναλογία
– Με ορισμό
– Με συνδυασμό όλων ή ορισμένων από τα παραπάνω.
2. ΕΝΟΤΗΤΑ: είναι απαραίτητο, δηλαδή, να σχετίζονται όλα τα μέρη της παραγράφου / έκθεσης με τη θεματική πρόταση / πρόλογο.
3. ΑΛΛΗΛΟΥΧΙΑ: οι λεπτομέρειες να βρίσκονται στη σωστή, φυσική, λογική σειρά (όπως θα δούμε παρακάτω η σειρά εξαρτάται από τη φύση της παραγράφου)
4. ΣΥΝΟΧΗ: αφορά στη σύνδεση των λεπτομερειών μεταξύ τους ή και στη μετάβαση από τη μια παράγραφο στην άλλη, γι’ αυτό το σκοπό χρησιμοποιούμε:
– Αντωνυμίες όπως ο οποίος – η οποία – το οποίο, εκείνο που…αυτός…κ.λ.π.
– Συνδέσμους (χρονικούς, αιτιολογικούς, συμπλεκτικούς, αντιθετικούς κ.λ.π.)
– Επιρρήματα
– Αριθμητικά
– Λέξεις – κλειδιά που επαναλαμβάνονται
5. ΕΜΦΑΣΗ: μπορούμε να εξάρουμε κάτι ή να το περιθωριοποιήσουμε ανάλογα με τη θέση του στην παράγραφο / έκθεση. οι πιο εμφατικές θέσεις είναι η αρχή και το τέλος.
Μετά από τα γενικά, κατατοπιστικά, δομικά στοιχεία που είναι απαραίτητο να έχουμε υπόψη μας, θα αναφερθούμε στα σημεία που πρέπει να αποφεύγουμε:
1. Να μην παραλείπουμε να διαβάζουμε προσεκτικά και πολλές φορές την εκφώνηση του θέματος, αναλύοντάς το (βλ. διασάφηση θέματος), είναι ο μόνος τρόπος να μην βγούμε εκτός θέματος και να το αναπτύξουμε επαρκώς.
2. Να αποφεύγουμε τις αφηρημένες γενικεύσεις: π.χ. δεν λέμε: «ο άνθρωπος κάνει τους πολέμους ή τη μόλυνση». το συγκεκριμένο είναι: ποιοι άνθρωποι κάνουν τους πολέμους ή τη μόλυνση, γιατί, τι συμφέροντα έχουν, ποιοι ωφελούνται, ποιοι βλάπτονται.
3. Τον υποκειμενισμό. Είναι απαράδεκτες ότι υποκειμενικές φράσεις όπως «εγώ έτσι το καταλαβαίνω», «για μένα αυτό είναι το κύριο…». Αυτό που δείχνει την ωριμότητα της σκέψης μας είναι το πώς αποδεικνύουμε αυτό που πιστεύουμε.
4. Να μην είμαστε απόλυτοι στην έκφρασή μας, ιδιαίτερα σε μεγάλα κοινωνικά ζητήματα.
5. Μοιρολατρία και υβρεολόγιο ενάντια στον πολιτισμό, τις επιστήμες και τις εφαρμογές τους. Η απαισιόδοξη στάση απέναντι στη ζωή δεν έχει λογική βάση, η αισιοδοξία από την άλλη πρέπει να στηρίζεται στις απεριόριστες δυνατότητες του ανθρωπίνου πνεύματος. Κάτι που πρέπει να αποφεύγουμε συστηματικά είναι να αποδίδουμε κάτι που δεν γνωρίζουμε ή που δεν μπορούμε να εξηγήσουμε στην «κακή φύση» του ανθρώπου ή γενικά και αόριστα στα αρνητικά αποτελέσματα.