Το βιβλίο του καθηγητή για τη διδασκαλία της Έκθεσης Α΄ Λυκείου

1η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (1ο δίωρο)

Οι οπτικές της γλώσσας, σ. 22-26.
Γλώσσα: λόγος, ομιλία, ιδιόλεκτος, ύφος, σ. 33-39.

Επισημάνσεις:

Το κείμενο του Τζ. Ροντάρι «Η πέτρα στη λίμνη» (σ.12-17) μπορεί να διαβαστεί στην αρχή, για να συζητηθεί η απεραντοσύνη, η πολυμορφία και η παντοδυναμία της γλώσσας.
Οι υποενότητες (1) «Το εργαστήρι της γλώσσας» (σ. 27-30), ειδικότερα η δήλωση και η συνυποδήλωση, και (2) «Οι λειτουργίες της γλώσσας» (σ. 31-33) μπορούν να διδαχθούν μέσα από τα κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.
Σχετικά με τις οπτικές της γλώσσας είναι σημαντικό ο μαθητής:

α) να κατανοήσει ότι η γλώσσα αποκαλύπτει τον προσωπικό τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος βιώνει, εννοεί και αξιολογεί τα πράγματα. Η γλώσσα δηλαδή αποκαλύπτει την οπτική του γωνία η οποία σχετίζεται με την κοινωνική του θέση, τις γνώσεις του, την καλλιέργειά του, το επάγγελμά του, τα συμφέροντά του κτλ.,

β) να μάθει να παρατηρεί και να αναλύει την οπτική γωνία από την οποία διατυπώνεται μια άποψη,

γ) να αντιληφθεί ότι υπάρχουν και άλλες οπτικές για το ίδιο θέμα και να τις λαμβάνει κάθε φορά υπόψη του, για να διευρύνει την αντίληψή του για τα πράγματα.

Στην υποενότητα «Γλώσσα: λόγος, ομιλία, ιδιόλεκτος, ύφος» (σ. 33-39) δε θα επιμείνουμε στις επιστημονικές απόψεις του Saussure για τη σχέση γλώσσας και ομιλίας, αλλά θα δοθεί έμφαση στην ιδιόλεκτο και στα είδη του ύφους. Πρέπει να τονιστεί, δηλαδή, ότι το ύφος στην επικοινωνιακή γλωσσική διδασκαλία ορίζεται ως εξής: «Ύφος σε κάθε κείμενο (προφορικό ή γραπτό) είναι η επιλογή των κατάλληλων μορφολογικών και συντακτικών μορφών, του κατάλληλου λεξιλογίου και γενικά της κατάλληλης γλωσσικής ποικιλίας, ανάλογα με το σκοπό του πομπού και με το δέκτη στον οποίο απευθύνεται έτσι, μπορούμε να μιλάμε για επίπεδο ύφους. Ύφος οικείο σε μια επιστολή σε φιλικό πρόσωπο, ύφος επίσημο σε προφορική εισήγηση σε μαθητικό συνέδριο, κατάλληλο ύφος για είδηση δημοσιογραφική, για διαφημιστικό φυλλάδιο κ.ο.κ.». Ο ορισμός αυτός γίνεται καλύτερα κατανοητός σε συνδυασμό με τις κοινωνικές ποικιλίες.

Ασκήσεις στην τάξη:

Προτείνονται:

η άσκ. 3, σ. 24: «Ποιες είναι οι διαφορετικές οπτικές και πού βρίσκεται η αλήθεια στο κείμενο».
η άσκ. της σ. 25: «Διαφορετικοί άνθρωποι … παραδείγματα».

Εργασία για το σπίτι:

άσκ. 2, σ. 24: «Γράψτε τώρα εσείς μια επιστολή … που διαβάσατε».

2η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (2ο δίωρο)

Γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες, σ. 41-44.
Κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες, σ. 47-56.

Επισημάνσεις:

Ως άξονα για τις γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες μπορείτε να χρησιμοποιήσετε το κείμενο στις σ. 41-42, και για τις κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες το κείμενο στις σ. 52-56.
Επισημαίνουμε ότι οι στόχοι της διδακτικής ενότητας είναι:

α) Σχετικά με τις γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές την οριζόντια διαίρεση της γλώσσας μας, το άνοιγμά της, δηλαδή, και τη διαφοροποίησή της μέσα στο χώρο. Κι αυτό, όχι βέβαια για να μιλήσουν τις διάφορες διαλέκτους και τα ιδιώματα, αλλά για να εννοήσουν ότι διάλεκτοι (μεγαλύτερη διαφοροποίηση από την Κοινή Νεοελληνική) και ιδιώματα (μικρότερη διαφοροποίηση) συνθέτουν την Κοινή Νεοελληνική και την τροφοδοτούν με γλωσσικό υλικό. Να εκτιμήσουν, δηλαδή, και να αγαπήσουν τις πηγές αυτές του γλωσσικού μας πλουτισμού. Θα εξαφανιστεί έτσι, από τη μια μεριά, η τάση των αστών να περιφρονούν ιδιώματα και διαλέκτους, ενώ, από την άλλη, έχουμε την ελπίδα ότι οι μαθητές που έχουν μητρική τους γλώσσα κάποιο ιδίωμα ή κάποια διάλεκτο δε θα αισθάνονται ότι μιλούν μια «υποδεέστερη» γλώσσα. Σ’ αυτό θα συμβάλει αποφασιστικά και η στάση του δασκάλου / καθηγητή, ο οποίος δεν πρέπει να χαρακτηρίζει ως λάθη εκφραστικά τα ιδιώματα / διαλεκτικά γλωσσικά στοιχεία των μαθητών του. Θα ωφελούσε περισσότερο, αν επισήμαινε τη λειτουργικότητά τους μέσα στη διάλεκτο, και αν, ορμώμενος από αυτά, οδηγούσε τους μαθητές στην αναζήτηση των αντίστοιχων / ισοδύναμων γλωσσικών στοιχείων της Κοινής Νεοελληνικής.

β) Σχετικά με τις κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες «να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές τη συστηματική τροποποίηση του λόγου, ανάλογα με την περίπτωση επικοινωνίας και το σκοπό της ομιλίας, έτσι ώστε να έχει αυτός την απαιτούμενη αποτελεσματικότητα. Θα έχουμε έτσι διεύρυνση του ρεπερτορίου των μαθητών στο γραπτό και τον προφορικό λόγο, ανάπτυξη της κατάλληλης στάσης απέναντι στις γλωσσικές κλίμακες, δημιουργικότητα στη γλωσσική έκφραση για την κοινωνική και ψυχολογική ζωή». Να καταλάβουν, δηλαδή, οι μαθητές ότι ο λόγος, προφορικός και γραπτός, δεν είναι άσχετος με την ηλικία, τη μόρφωση, την κοινωνική τάξη, το φύλο, την ιδεολογία, το επάγγελμα, την καταγωγή, την περίσταση. Να καταλάβουν ακόμη και να συνειδητοποιήσουν ότι το υφολογικό επίπεδο, για να είναι αποτελεσματικό, πρέπει να ανταποκρίνεται στο κοινωνικό επίπεδο. Το ποιος μιλάει, σε ποιον, με ποιο σκοπό, με ποιο θέμα, πού, πότε, γιατί, πώς κτλ. είναι οι βασικές ερωτήσεις που βοηθούν στη διαμόρφωση του αποτελεσματικότερου κάθε φορά ύφους.

Ασκήσεις στην τάξη:

Μπορείτε να αξιοποιήσετε προφορικά στην τάξη τις παρακάτω ασκήσεις:

άσκ. σ. 42 «Μιλήστε με τους γονείς σας … που μιλάτε στην τάξη».
άσκ. σ. 50 «Ποιες από τις παρακάτω φράσεις …επεξεργασίας λιγνίτη» και «Συζητήστε την άποψη … καταγωγή».

Εργασία για το σπίτι:

Ως γραπτή άσκηση μπορείτε να επιλέξετε κάποια από τις επόμενες:

Γράψτε την άποψή σας σχετικά με την ωφελιμότητα ή τη βλαπτικότητα των ιδιωμάτων με βάση τα κείμενα (α) και (β) στη σ. 45.
άσκ.1, σ. 52 «Γράψτε έναν φανταστικό διάλογο … μόλις συγκρούστηκαν» ή άσκ. 2, σ. 61 «Γράψτε για ένα νέο μαθητή… δ από το πρώτο».

3η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (3ο δίωρο)

Ποικιλίες κειμένων, ειδικότερα: παραγωγή κειμένων σ. 63-94.

Επισημάνσεις :

Για την εισαγωγή στην ενότητα προσφέρεται το κείμενο των σ. 63-64. Τα κείμενα και οι ασκήσεις της ενότητας αποσκοπούν στο να ασκηθούν οι μαθητές: 1) στη μελέτη διαφόρων τύπων κειμένων, ώστε να παράγουν στη συνέχεια και οι ίδιοι διάφορα είδη λόγου 2) στο μετασχηματισμό ενός κειμένου σε άλλο με το ίδιο περιεχόμενο αλλά προσαρμοσμένο σε διαφορετική περίσταση και επομένως με διαφορετικό ύφος, π.χ. βλ. το μετασχηματισμό της ανακοίνωσης στη σ. 79 κ.ε.

Ασκήσεις στην τάξη :

Οι ασκήσεις αφορμώνται από την προετοιμασία και την οργάνωση μιας καλλιτεχνικής εκδήλωσης (σ. 89), η οποία πρόκειται να γίνει ή υποτίθεται ότι θα γίνει στο σχολείο. Σχετικά με το θέμα αυτό δίνονται στην ενότητα διάφορα είδη κειμένων για την εξοικείωση των μαθητών, όπως π.χ. πρακτικό συνεδρίασης, πρόσκληση, ανακοίνωση, πρόγραμμα, αίτηση προς κάποιο φορέα για οικονομική ενίσχυση, απολογισμός.
Χρήσιμο είναι το λεξιλόγιο των σ. 80 και 82, όπως και τα σχόλια που συνοδεύουν τις ασκήσεις (π.χ. άσκ. σ. 81, 82-94). Οι μαθητές συζητούν τα κείμενα και χωρίζονται σε ομάδες, η καθεμιά από τις οποίες αναλαμβάνει να γράψει κάποιο από τα είδη των κειμένων, π.χ. την πρόσκληση, το πρόγραμμα, τις ανακοινώσεις, το διαφημιστικό φυλλάδιο.
Η εργασία της παραγωγής των κειμένων μπορεί να ολοκληρωθεί με μία σύνταξη κειμένου (μίας ώρας) με τη μορφή εκτεταμένης αίτησης / επιστολής (σ. 82, 83), στην οποία οι μαθητές θα αναπτύσσουν τα επιχειρήματά τους σχετικά με το θέμα.

4η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (4ο δίωρο)

Ειδικές γλώσσες, σ. 95-103.

Οργάνωση του λόγου, ειδικότερα:

Η οργάνωση του λόγου και η πειθώ.
Η οργάνωση του λόγου και το επιχείρημα.
Η οργάνωση του λόγου και η αιτιολόγηση.
Οργάνωση έκθεσης με αιτιολόγηση (σ. 106-115).

Επισημάνσεις :

Η διδασκαλία της ενότητας μπορεί να αρχίσει με την ανάγνωση και το σχολιασμό του εισαγωγικού κειμένου της σ. 106, «Η οργάνωση του λόγου και η πειθώ». Στην έννοια του επιχειρήματος εισάγονται οι μαθητές με το κείμενο του Δημοσθένη και τα παραδείγματα που ακολουθούν, ιδιαίτερα το «Ο ανακριτής … διαρρήκτης», σ. 107-109. Στην τελευταία παράγραφο της σ. 111 επισημαίνονται διάφοροι τρόποι αιτιολόγησης και πειθούς.
Κέντρο της διδακτικής ενότητας αποτελεί η οργάνωση ευρύτερου κειμένου με αιτιολόγηση (σ.113). Για τη διδασκαλία της σύνταξης κειμένου με αιτιολόγηση μπορεί να αξιοποιηθεί το κείμενο για τη γλωσσομάθεια του Μ. Τριανταφυλλίδη (σ. 76-79), που παρουσιάζει ενδιαφέρον από την άποψη της δομής και της οργάνωσης των σκέψεων.

Ασκήσεις στην τάξη :

Προτείνεται μια σειρά ασκήσεων στη σ. 115, οι οποίες αφορούν το κείμενο «Σημασία και χρησιμότητα της γλωσσομάθειας».

Εργασία για το σπίτι :

Να υποθέσετε ότι το Υπουργείο Παιδείας και το Υπουργείο Πολιτισμού οργανώνουν μια καμπάνια-εκστρατεία για τη γλωσσομάθεια. Μέσα στο πλαίσιο αυτό:

α) να μετασχηματίσετε το κείμενο του Τριανταφυλλίδη «Η χρησιμότητα της γλωσσομάθειας» (σ. 76-79) σε αφίσα-διαφήμιση για την αξία της γλωσσομάθειας, ή

β) να γράψετε μια εκτεταμένη ενημερωτική ανακοίνωση, με σκοπό να πειστούν οι νέοι και οι γονείς τους για την αξία της γλωσσομάθειας, με βασική προϋπόθεση τη γνώση της Νεοελληνικής Γλώσσας.

Να γράψετε ένα κείμενο προς το διευθυντή του σχολείου σας, στο οποίο κάνετε συγκεκριμένες προτάσεις, για να λυθεί ένα πρόβλημα, υποθετικό ή πραγματικό, που αφορά το σχολείο, όπως π.χ. η τοποθέτηση σηματοδότη στη διάβαση έξω από το σχολείο ή το κτίσιμο κλειστού γυμναστηρίου, γηπέδου μπάσκετ, αίθουσας πολλαπλών χρήσεων κτλ.

5η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (5ο δίωρο)

Εργασία για το σχολείο (2 ώρες): Επεξεργασία κειμένου, περίληψη, σύνταξη κειμένου έως 400 λέξεις όπως οι εργασίες για το σπίτι 1 και 2 της προηγούμενης ενότητας.

Μπορείτε να αξιοποιήσετε ένα ή περισσότερα κείμενα από την ενότητα «Γλώσσα-λόγος και διάλογος» του νέου βιβλίου Θεματικοί κύκλοι Λυκείου.

Β. Ο ΛΟΓΟΣ

Γενικοί στόχοι :

Να κατανοήσουν οι μαθητές τις ιδιαιτερότητες που παρουσιάζουν ο προφορικός και ο γραπτός λόγος και να τις λαμβάνουν υπόψη τους στην παραγωγή λόγου. Να συνειδητοποιήσουν, δηλαδή, οι μαθητές: α) ότι ο γραπτός λόγος «προβλέπει» τις απορίες του αναγνώστη και, επομένως, πρέπει να είναι πιο σαφής, με μεγαλύτερη νοηματική συνοχή και αυστηρότερη λογική οργάνωση β) ότι ο προφορικός λόγος, που είναι απροσχεδίαστος και αναγκαστικά λιγότερο επιμελημένος, παρέχει στον ομιλητή τη δυνατότητα να ελέγχει τις αντιδράσεις του ακροατή – δέκτη και έτσι να αλλάζει εκείνη τη στιγμή τη διατύπωσή του.
Να επισημάνουν οι μαθητές τις προϋποθέσεις για έναν πετυχημένο διάλογο, ώστε να ανταποκρίνονται επαρκώς στις απαιτήσεις μιας συζήτησης.

Ι. ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΣ ΚΑΙ ΓΡΑΠΤΟΣ ΛΟΓΟΣ

1η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (1ο δίωρο)

Επισημαίνω τα στοιχεία της ομιλίας, σ. 123-125.
Συγκρίνω τον προφορικό με το γραπτό λόγο, σ. 126-140,

α) Διαφορές προφορικού και γραπτού λόγου.

β) Απροσχεδίαστος και προσχεδιασμένος λόγος.

γ) Απόδοση προφορικού λόγου σε γραπτό.

δ) Ο προφορικός και ο γραπτός λόγος ως μέσα επικοινωνίας.

ε) Η πολυσημία στον προφορικό λόγο.

Επισημάνσεις :

Η διδασκαλία της διδακτικής ενότητας αρχίζει με την επισήμανση των στοιχείων της ομιλίας. Η πορεία περιγράφεται στο βιβλίο του καθηγητή (σ. 80-81).
Κέντρο της ενότητας είναι η σύγκριση του προφορικού λόγου με τον γραπτό. Χρήσιμες είναι οι σχετικές πληροφορίες που δίνονται στο βιβλίο του μαθητή (σ. 127-128).
Αυτό που έχει σημασία είναι να αντιληφθεί ο μαθητής -και να εφαρμόσει στην πράξη- ότι αλλιώς μιλούμε και αλλιώς γράφουμε, γιατί πρόκειται για διαφορετική επικοινωνιακή περίσταση. Επομένως, όταν γράφει, θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη το δέκτη, ο οποίος δεν είναι παρών, και να προσπαθεί να προλαμβάνει τις απορίες και τα ερωτήματά του πρέπει να θέτει συνεχώς στον εαυτό του το ερώτημα: «Είμαι σαφής; Θα με αντιληφθεί ο δέκτης; Ποια γνώση έχει ο δέκτης σχετικά με το θέμα; Ποιες πληροφορίες χρειάζεται οπωσδήποτε να του δώσω;».
Στην επόμενη σύνταξη κειμένου μπορεί να ληφθεί ως βασική παράμετρος αξιολόγησης η ικανότητα του μαθητή να προσαρμόζει το κείμενό του στην επικοινωνιακή περίσταση του γραπτού λόγου.

Ασκήσεις στην τάξη:

Προτείνεται η άσκηση της σ. 28 «Προσπαθήστε να εξηγήσετε …στον προφορικό λόγο», για να κατανοήσουν οι μαθητές τις διαφορές του προφορικού από το γραπτό λόγο.

Εργασία για το σπίτι :

Ως άσκηση μετασχηματισμού από γραπτό λόγο σε προφορικό προτείνεται η άσκηση της σ. 136, «Το κείμενο που ακολουθεί … το κείμενο των σ. 158-160». Ο μαθητής καλείται να μελετήσει στο σπίτι το προτεινόμενο από την άσκηση κείμενο και να κρατήσει σημειώσεις, ώστε να προετοιμάσει την εισήγησή του σε προσχεδιασμένο προφορικό λόγο. Στην παρουσίαση της εισήγησης ο μαθητής πρέπει να αποδώσει το περιεχόμενο του κειμένου μετασχηματίζοντας το γραπτό λόγο σε προφορικό. Για να έχει ο λόγος του φυσικότητα και αμεσότητα, πρέπει επίσης να φροντίσει να χρησιμοποιήσει τα εξωγλωσσικά και παραγλωσσικά στοιχεία της ομιλίας.

2η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (2ο δίωρο)

Θέματα για συζήτηση και έκφραση-έκθεση σχετικά με τον προφορικό και το γραπτό λόγο, σ. 140-146.

Επισημάνσεις :

Σ’ αυτή τη διδακτική ενότητα παρουσιάζεται η εργασία που είχαν προετοιμάσει οι μαθητές στο σπίτι σύμφωνα με όσα διδάχτηκαν για τον προσχεδιασμένο λόγο. Στο τέλος συζητούν για την αποτελεσματικότητα της ομιλίας (πόσο σαφής και κατατοπιστική ήταν, αν κούρασε, αν περιείχε τα ανάλογα με την περίσταση παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά στοιχεία κτλ.).
Από τα προτεινόμενα θέματα για συζήτηση οι μαθητές μπορούν να επιλέξουν «Το πρόβλημα του αναλφαβητισμού στην Ελλάδα και στον κόσμο». Να μελετήσουν τα σχετικά κείμενα καθώς και άλλα κείμενα που θα φέρει ο καθηγητής ή θα αναζητήσουν οι μαθητές σε εφημερίδες, βιβλία κτλ.

Εργασία για την τάξη (μία ώρα):

Προτείνεται να αξιοποιηθούν κείμενα και θέματα από την ενότητα «Γλώσσα-λόγος και διάλογος» του βιβλίου Θεματικοί κύκλοι Λυκείου.

ΙΙ. ΔΙΑΛΟΓΟΣ

3η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (3ο δίωρο)

Διάλογος. Η σχέση του λόγου με το σώμα, το χρόνο και το χώρο, σ. 147.
Προϋποθέσεις για την επιτυχία του διαλόγου, σ. 147-148.
Θέματα για συζήτηση και έκφραση-έκθεση, σ. 158-161.

Επισημάνσεις :

Ο «λογοτεχνικός διάλογος» (σ. 148-152) προτείνεται να διδαχτεί στο μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Χρήσιμα είναι τα θεωρητικά στοιχεία για το λογοτεχνικό διάλογο, βιβλίο καθηγητή, σ. 87-88.
Στην ενότητα αυτή οι μαθητές θα ασχοληθούν με ποικίλα θέματα που προτείνονται στο θεματικό κύκλο «Γονείς και έφηβοι», σ. 158-161.
Καλό είναι σ’ αυτό το δίωρο να διατεθεί κάποιος χρόνος, για να αποφασίσει η τάξη ποιο θα είναι το αντικείμενο της επόμενης διδακτικής ενότητας: η συζήτηση «στρογγυλής τραπέζης» με θέμα το διάλογο (σ. 153) ή η δραματοποίηση (σ. 152). Εφόσον αποφασιστεί να γίνει συζήτηση «στρογγυλής τραπέζης», οι μαθητές που θα αναλάβουν τις εισηγήσεις επιλέγουν την πλευρά του θέματος με την οποία θα ασχοληθούν (π.χ. «διάλογος και τέχνη») και υιοθετούν τον ανάλογο ρόλο (π.χ. του καλλιτέχνη). Βλ. «Χρήσιμες πληροφορίες», βιβλίο μαθητή, σ. 153-154.

Εργασία για το σπίτι:

Προτείνονται οι λεξιλογικές ασκήσεις των σ. 155-157.
Προετοιμασία των εισηγήσεων για την ενδεχόμενη συζήτηση «στρογγυλής τραπέζης» με θέμα τα πρότυπα και τα είδωλα των σημερινών νέων.

Εργασία για την τάξη (μία ώρα) :

Γραπτή ανάπτυξη ενός θέματος για το διάλογο, π.χ. «Να περιγράψεις στην τάξη σου έναν πρόσφατο τηλεοπτικό διάλογο για τα θέματα της εκπαίδευσης που παρακολούθησες και να εξηγήσεις γιατί τον θεώρησες επιτυχημένο ή αποτυχημένο».

Σχετικά με το «Διάλογο», να αξιοποιήσετε τα κείμενα από την ενότητα «Διάλογος δύο γενεών» του βιβλίου Θεματικοί κύκλοι Λυκείου.

Βοηθητικό υλικό :

Είναι χρήσιμο να έχει υπόψη του ο καθηγητής διάφορους τύπους συζητήσεων καθώς επίσης και τη χρησιμότητα του κάθε τύπου, για να τους αξιοποιήσει ανάλογα στην τάξη :

δομημένες συζητήσεις: συζήτηση στρογγυλής τραπέζης, συζητήσεις στις οποίες υποστηρίζονται τα υπέρ και τα κατά ενός θέματος (debate) κτλ. Σ’ αυτόν τον τύπο συζήτησης οι μαθητές μαθαίνουν κυρίως να σέβονται τους κανόνες της συζήτησης, να παρουσιάζουν και να υποστηρίζουν σε ευρύτερο ακροατήριο τις απόψεις τους

ελεύθερες συζητήσεις σε μικρές ομάδες με ή χωρίς συντονιστή. Σ’ αυτήν την περίπτωση ο χαρακτήρας της συζήτησης είναι ανεπίσημος και ευνοεί ένα κλίμα ασφάλειας και οικειότητας μέσα στο οποίο οι μαθητές εκφράζουν αυθόρμητα αυτό που σκέπτονται, πριν ακόμη καταλήξουν σε μια διαμορφωμένη άποψη. Με τον τρόπο αυτό ενθαρρύνεται το είδος «της διερευνητικής ομιλίας» που θεωρείται από τους ειδικούς ότι έχει ιδιαίτερη σημασία για την εξέλιξη της σκέψης και της μάθησης.

4η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (4ο δίωρο)

Να δοθεί εδώ ένα δίωρο για το διάλογο νέων-μεγαλύτερων με βάση κείμενα της ενότητας «Διάλογος δύο γενεών» του βιβλίου Θεματικοί κύκλοι Λυκείου.

5η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (5ο δίωρο)

Ασκήσεις δραματοποίησης, σ. 152, ή συζήτηση «στρογγυλής τραπέζης» με θέμα τα πρότυπα και τα είδωλα των νέων, σ. 153 (μία ώρα).
Σύνταξη ενός κειμένου 3-4 παραγράφων για το ίδιο θέμα: π.χ. «Στην καθημερινή ζωή βλέπεις τους νέους της ηλικίας σου να αντλούν τα πρότυπα ή τα είδωλά τους από διάφορους χώρους. Σε ένα κείμενο που θα δημοσιευτεί σε νεανικό περιοδικό να παρουσιάσεις τους χώρους από τους οποίους αντλείς εσύ τα πρότυπα ή τα είδωλά σου αιτιολογώντας ταυτόχρονα αυτές τις επιλογές σου» (μία ώρα – 300 λέξεις).
Προτείνεται να αξιοποιηθούν κείμενα από τις ενότητες Ελεύθερος χρόνος – ψυχαγωγία ή Αθλητισμός του βιβλίου Θεματικοί κύκλοι Λυκείου.

ΙΙΙ. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

Στην «Περιγραφή» επανέρχονται οι έννοιες που συναντήσαμε για πρώτη φορά στην ενότητα «Γλωσσικές ποικιλίες»: η κυριολεκτική-μεταφορική γλώσσα (δήλωση-συνυποδήλωση), η οπτική γωνία, το ύφος (ανάλογα με την οπτική γωνία και τον επιδιωκόμενο σκοπό) και το ειδικό λεξιλόγιο (με αφορμή το κεφάλαιο αυτό μπορεί να γίνει σύντομη αναφορά στις «ειδικές γλώσσες» της ενότητας «Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες», σ. 95 κ.ε.).
Ολόκληρη η ενότητα μπορεί να διδαχτεί με την τάξη σε ομάδες. Βέβαια, ανάλογα με το χαρακτήρα της κάθε τάξης, ορισμένες από τις ομαδικές ασκήσεις μπορούν να μετατραπούν σε ατομικές.

1η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (1ο δίωρο)

Μεθόδευση της περιγραφής : σ. 165-178.

α) Η επιλογή και η παράθεση-οργάνωση των λεπτομερειών,

β) Η ακρίβεια και η σαφήνεια στην περιγραφή.

Η γλώσσα της περιγραφής.

Επισημάνσεις :

Βασικοί στόχοι της διδακτικής ενότητας είναι :

α) να ασκηθούν οι μαθητές στη μεθόδευση της περιγραφής επιλέγοντας και οργανώνοντας τις κατάλληλες λεπτομέρειες, ώστε να παρέχουν επαρκείς πληροφορίες για το περιγραφόμενο αντικείμενο.

β) να κατανοήσουν οι μαθητές ότι η γλώσσα της περιγραφής καθορίζεται κάθε φορά από το είδος του κειμένου και από τον επιδιωκόμενο σκοπό, π.χ. χρησιμοποιείται η κυριολεκτική γλώσσα σε ένα μετεωρολογικό δελτίο που έχει στόχο να δώσει ακριβείς και σαφείς πληροφορίες. Αντίθετα, χρησιμοποιείται συνήθως η μεταφορική γλώσσα σε ένα διαφημιστικό φυλλάδιο που αποσκοπεί να ελκύσει το δέκτη.

Τα θεωρητικά στοιχεία που δίνονται στις σ. 165, 167, 172, 175, 176, 177 μπορούν να συζητηθούν με αφορμή τις προτεινόμενες ασκήσεις.

Ασκήσεις για την τάξη :

Προτείνεται, με βάση τις εικόνες των σ. 167, 169, να περιγράψουν οι μαθητές το εμπορικό σήμα ή τη στολή της Νύφης των Μεσογείων ή να περιγράψουν ένα άλλο σήμα ή ενδυμασία, αξιοποιώντας και το διάγραμμα της σ. 168. Σκόπιμο είναι στη συνέχεια να συγκρίνουν τη δική τους περιγραφή με αυτήν του βιβλίου. (Σύνταξη κειμένου σε μία ώρα)
Η άσκηση της σ. 173 «Να γράψετε … παραλείπονταν» και η άσκηση της σ. 174 «Προσπάθησε … της τάξης» προσφέρονται για να κατανοήσουν οι μαθητές πόσο απαραίτητη είναι η ακρίβεια και η σαφήνεια στην περιγραφή, αλλά και για να προβληματιστούν σχετικά με το σκοπό που εξυπηρετεί η παθητική σύνταξη στις μικρές αγγελίες.

Ασκήσεις για το σπίτι :

Προτείνεται η άσκηση της σ. 170 «Προσπαθήστε … μουσείου» και η εναλλακτική της «Μπορείτε … της περιγραφής σας». Επίσης, η άσκηση της σ. 175 «Να εργαστείτε… το Πυργί».

2η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (2ο δίωρο)

«Το σχόλιο και η οπτική γωνία στην περιγραφή. Λεξιλόγιο», σ.178-188.
«Περιγραφή προσώπου (ατόμου)», σ.195 κ.ε., με έμφαση στο σχόλιο που αφορά την περιγραφή προσώπου, σ. 204 κ.ε.
«Λεξιλογικές ασκήσεις», σ. 215-216.

Επισημάνσεις :

Βασικός στόχος της διδακτικής ενότητας είναι να κατανοήσουν οι μαθητές ότι τα στοιχεία / λεπτομέρειες που επιλέγονται και οι λέξεις που χρησιμοποιούνται καθορίζονται από την οπτική γωνία του προσώπου που κάνει την περιγραφή, από το σκοπό για τον οποίο γίνεται η περιγραφή και από το κοινό στο οποίο απευθύνεται. Έτσι, οι λέξεις που επιλέγονται κάθε φορά δεν περιγράφουν απλώς το αντικείμενο, αλλά, συχνά, το σχολιάζουν. Αυτό ισχύει και για την περίπτωση της περιγραφής προσώπου (ατόμου).

Ασκήσεις για την τάξη :

Για να κατανοήσουν οι μαθητές τι σημαίνει σχόλιο και οπτική γωνία στην περιγραφή, προτείνεται η άσκηση της σ. 178-179 «Οι δύο παρακάτω αγγελίες … πετυχαίνει;» και η άσκ. της σ. 180 «Δείτε τώρα πώς περιγράφει …Τουιάβιι».
Από το κεφ. «Περιγραφή προσώπου» προτείνεται η άσκηση της σ. 207 «Να περιγράψετε … μ΄ ένα σκίτσο».
Προτείνονται, επίσης, οι λεξιλογικές ασκήσεις της σ. 203 και της σ. 216.

Ασκήσεις για το σπίτι :

Για να εφαρμόσουν οι μαθητές όσα έμαθαν σχετικά με την οπτική γωνία, προτείνεται η άσκηση της σ. 183. «Υποθέστε… πολιτείας» (η οποία μπορεί να γραφτεί και στην τάξη σε μία ώρα, με τη μορφή σύντομου κειμένου). Είναι σκόπιμο να χρησιμοποιήσουν οι μαθητές το λεξιλόγιο της σ. 183 και της σ. 215.

3η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: (3ο δίωρο)

Θέματα σχετικά με την ενδυμασία, τη μόδα, την προσαρμογή στο περιβάλλον, σ. 217-234 (μία ώρα).
Οργάνωση του λόγου: Παράγραφος. Ανάπτυξη της παραγράφου με αναλογία, σ. 234-237. Γραπτή άσκηση στην τάξη της ανάπτυξης παραγράφου με αναλογία (μία ώρα).

4η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (4ο δίωρο)

Παραγωγή γραπτού λόγου

Οι μαθητές με τη συνεργασία του καθηγητή έχουν επιλέξει ένα από τα θέματα που προτείνονται στο βιβλίο τους (σ.217-234), π.χ. για τη μόδα. Θα τους δοθεί ένα κείμενο για επεξεργασία, μία περίληψη και παραγωγή γραπτού λόγου έως 4 παραγράφους.

Προτείνεται να αξιοποιηθούν κείμενα και ερωτήσεις από την ενότητα «Υγεία-διατροφή-ενδυμασία» του βιβλίου Θεματικοί κύκλοι Λυκείου.

Ασκήσεις για το σπίτι :

Οι μαθητές μπορούν να ασκηθούν στο σπίτι στο λεξιλόγιο των σ. 231-234.

ΙV. ΑΦΗΓΗΣΗ

Γενικοί στόχοι :

Να κατανοήσουν οι μαθητές ότι υπάρχουν ποικίλα αφηγηματικά είδη (λογοτεχνική αφήγηση, ιστορική αφήγηση, δημοσιογραφική είδηση, αυτοβιογραφικό σημείωμα κτλ.), το καθένα από τα οποία εξυπηρετεί διαφορετικό σκοπό και χρησιμοποιεί την ανάλογη γλωσσική ποικιλία).
Να καλλιεργήσουν την αφηγηματική τους ικανότητα προσαρμόζοντας το λόγο τους στο συγκεκριμένο αφηγηματικό είδος.
Να εξοικειωθούν με ορισμένες έννοιες βασικές για την αφήγηση όπως: αφηγηματικό περιεχόμενο, αφηγηματική πράξη, αφηγηματικός τρόπος.

1η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (1ο δίωρο)

Ορισμός της αφήγησης.
Αφηγηματικό περιεχόμενο και αφηγηματική πράξη σ. 253-267.
Αφηγηματικά είδη, το ύφος και ο σκοπός τους.

Ασκήσεις στην τάξη :

άσκ. 2, σ. 257 «Να διαβάσετε … π.χ. επίσημο και επιστημονικό». Από τα κείμενα που περιλαμβάνονται στην άσκηση μπορούν να επιλεγούν για επεξεργασία στην τάξη τα παρακάτω: (1) «Πράξις ιη΄», (2) «Πολιτιστικές δραστηριότητες», (5) Από το Πλατύ ποτάμι του Γ. Μπεράτη.
Τα υπόλοιπα κείμενα της άσκησης οι μαθητές θα τα διαβάσουν στο σπίτι και θα τα συζητήσουν την επόμενη φορά. Καλό είναι οι μαθητές να συμβουλευτούν και το λεξιλόγιο της σ. 268.
άσκ. σ. 263 «Το παρακάτω κείμενο… την απάντησή σας».
άσκ. σ. 264 «διαβάστε… με το πρόβλημα που θίγει;».

Εργασία για το σπίτι :

Μπορούν επίσης να επεξεργαστούν γραπτά την άσκηση «Το παρακάτω κείμενο είναι κατάθεση αυτόπτη μάρτυρα σε τροχαίο ατύχημα…», σ. 257, ή την άσκηση «Βασιστείτε στην παρακάτω είδηση, για να γράψετε μια επιστολή διαμαρτυρίας…», σ. 266.

Βοηθητικό υλικό :

Πετυχημένα παραδείγματα μετασχηματισμού από ένα αφηγηματικό είδος σε άλλο παρουσιάζονται στο βιβλίο του Ρ. Κενώ, Ασκήσεις ύφους, έκδ. Ύψιλον, Αθήνα 1984.

2η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (2ο δίωρο)

Λεξιλόγιο των σ. 268-270.
Ποιος αφηγείται, σ. 272-273.
Η οπτική γωνία στην αφήγηση, σ. 273-281.

Επισημάνσεις :

Βασικοί στόχοι της διδακτικής ενότητας είναι:

Να εξοικειωθούν οι μαθητές με την έννοια του αφηγητή και της οπτικής γωνίας στην αφήγηση.
Να αναπτύξουν την κριτική και την αφηγηματική τους ικανότητα προσδιορίζοντας την οπτική γωνία, ιεραρχώντας και παρουσιάζοντας με την ανάλογη έμφαση τα γεγονότα της αφήγησης.

Ασκήσεις στην τάξη :

Να συζητηθούν οι ασκήσεις του λεξιλογίου.
άσκ. σ. 273 «Διαβάστε τα παρακάτω κείμενα και δείτε πώς παρουσιάζεται το ίδιο περιστατικό από διαφορετική οπτική γωνία…».

Εργασία για το σπίτι :

Καλό είναι ο καθηγητής να προσκομίσει στην τάξη υλικό σχετικά με το θέμα της ποινής και ειδικότερα με τις ποινές που επιβάλλονται στο σχολείο. Οι μαθητές θα γράψουν στο σπίτι δύο κείμενα στα οποία θα αφηγούνται ένα περιστατικό επιβολής μιας ποινής στο σχολείο τους από διαφορετική οπτική γωνία α) των ίδιων και β) του διευθυντή του σχολείου.

3η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (3ο δίωρο)

Δραματοποίηση, σ. 276, λεξιλόγιο, σ. 294-295 (μία ώρα).
Θέματα για συζήτηση ή έκφραση-έκθεση, σ. 295-302 (μία ώρα).

Επισημάνσεις :

Στο 3ο δίωρο οι μαθητές ασκούν την αφηγηματική τους ικανότητα και εμπεδώνουν τις έννοιες της οπτικής γωνίας, του σκοπού και του ύφους στην αφήγηση, με προφορικές και γραπτές αφηγήσεις που παρουσιάζουν στην άσκηση δραματοποίησης και στα θέματα για συζήτηση.
Η οπτική γωνία στη λογοτεχνική αφήγηση, οι αφηγηματικοί τρόποι και ο αφηγηματικός χρόνος, σ. 281-294, καθώς και το κεφάλαιο «Περιγραφή και αφήγηση», σ. 303-306, μπορούν να διδαχτούν σε συνδυασμό με τα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.

Ασκήσεις για την τάξη :

Προτείνεται η άσκηση δραματοποίησης της σ. 276 «Εργαστείτε σε ομάδες … δικαστής». Επιπλέον, μπορούν να αναπτυχθούν προφορικά στην τάξη κάποια θέματα για συζήτηση (1η ώρα).
Παραγωγή γραπτού λόγου(2η ώρα): να αναπτυχθεί σε 3-4 παραγράφους ένα από τα θέματα των σ.296-299, π.χ. το θέμα 3 στη σελ. 296.

Εργασία για το σπίτι :

Προτείνεται η γραπτή άσκηση της σ. 276, που είναι συνέχεια της δραματοποίησης, «Εργαστείτε … λεξιλόγιο». Οι μαθητές μπορούν να περιοριστούν σε δύο αφηγήσεις, π.χ. τις καταθέσεις του δράστη και του θύματος.

4η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (4ο δίωρο)

Λεξιλόγιο, σ. 313-314. Οργάνωση του λόγου: συνοχή κειμένου, σ. 322-323 (1η ώρα).
Θέματα για συζήτηση και έκφραση-έκθεση, «Το κωμικό και η σημασία του γέλιου», σ. 314-321.

Επισημάνσεις :

Είναι γνωστό ότι η συνοχή αναφέρεται στη σύνδεση των γλωσσικών στοιχείων: των λέξεων, για να γίνουν οι φράσεις, των φράσεων, για να γίνουν οι προτάσεις, των προτάσεων, για να γίνουν οι περίοδοι του λόγου κ.ο.κ., ως την παράγραφο και ώσπου να ολοκληρωθεί το κείμενο. Αφορά, δηλαδή, η συνοχή τους λογικούς τρόπους με τους οποίους αρθρώνονται μεταξύ τους τα γλωσσικά στοιχεία, ώστε να παραχθεί συνεχής λόγος. Κι αυτό δεν είναι ασήμαντο. Όταν δεν υπάρχει συνοχή, όταν δεν υπάρχουν στέρεοι αρμοί και αρθρωτές, για να αρθρωθούν τα μέλη ενός γλωσσικού συνόλου, τότε δεν υπάρχει και λόγος. Άλλωστε η λέξη λόγος σημαίνει μαζί με τη γλωσσική έκφραση και τη λογική κατάταξη των μερών, για να συναχθεί το όλον.
Στη διόρθωση της επόμενης γραπτής έκθεσης προτείνεται να προσεχθεί ιδιαίτερα η συνοχή του κειμένου, η οποία μπορεί να αποτελέσει τη βασική παράμετρο για την αξιολόγησή της.

Ασκήσεις στην τάξη :

Ασκήσεις στη σ. 323 «Δείτε πώς… κείμενο» και σ. 327 «Να αποκαταστήσετε… απαραίτητο». (Να γίνει με ιδιαίτερη προσοχή η άσκηση αυτή στην τάξη)
Τη δεύτερη ώρα να συζητηθούν μερικά από τα θέματα της θεματικής ενότητας «Το κωμικό και η σημασία του γέλιου», σ. 314-321, π.χ. τα θέματα της σ. 320-321.

5η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (5ο δίωρο)

Θα δοθεί στους μαθητές ένα σατιρικό κείμενο ή ένα αφηγηματικό κείμενο για το γέλιο στη ζωή μας και θα ζητηθεί επεξεργασία του κειμένου, περίληψη και σύνταξη ενός κειμένου αφήγησης που εμπεριέχει κωμικά επεισόδια. Οι μαθητές πρέπει στην αφήγησή τους: α) να δώσουν πληροφορίες για τον τόπο, το χρόνο, τα πρόσωπα και τα πιθανά αίτια ενός συμβάντος, β) να καθορίσουν τον αφηγητή, την οπτική γωνία της αφήγησης κτλ., γ) να παρεμβάλουν περιγραφές και διαλόγους κτλ., για να ζωντανέψει η αφήγηση.

Προτείνεται να αξιοποιηθούν κείμενα από την ενότητα «Το γέλιο» του βιβλίου Θεματικοί κύκλοι Λυκείου.

Με το κλείσιμο της ενότητας «Αφήγηση» μπορεί να δοθεί συνολική άσκηση για εφαρμογή, να γράψουν δηλ. οι μαθητές μια αφήγηση για ένα πραγματικό ή φανταστικό γεγονός. Θα μπορούσαν π.χ. να γράψουν: α) την αφήγηση μιας εκδρομής με αφορμή τη διδασκαλία του κειμένου «Ταξίδι με τον Έσπερο», που περιλαμβάνεται στα Κ.Ν.Λ., ή β) την αφήγηση ενός περιστατικού από τη ζωή του παππού / της γιαγιάς, σ. 298, ή γ) το χρονικό μιας ημέρας στο μέλλον, σ. 301.