Ενότητα 2η & 3η
1. ὅτε θεοὶ µὲν ἦσαν – τυποῦσιν αὐτὰ θεοί: Νοµίζετε ότι οι απόψεις αυτές έρχονται σε αντίθεση µε τη θέση του Πρωταγόρα περὶ µὲν θεῶν οὐκ ἔχω εἰδέναι, οὔθ’ ὡς εἰσὶν οὔθ’ ὡς οὐκ εἰσὶν οὔθ’ ὁποῖοί τινες ἰδέαν· πολλὰ γὰρ τὰ κωλύοντα εἰδέναι ἥ τ’ ἀδηλότης καὶ βραχὺς ὢν ὁ βίος τοῦ ἀνθρώπου; (Να συµβουλευτείτε και την εισαγωγή του βιβλίου σας σ. 25).
Μερικοί θεωρούν ότι υπάρχει αντίθεση Όµως πρόκειται για µύθο, στον οποίο η παρουσία των θεών έχει αλληγορική έννοια. Ο ∆ίας είναι ο λόγος, η λογική, δηλ. η νοµοτέλεια που διέπει τη φύση, οι άλλοι θεοί είναι τα όργανα της νοµοτέλειας, η οποία ρυθµίζει τις σχέσεις των όντων, εξισορροπεί τις ελλείψεις τους. Έπειτα, όπως φαίνεται και από τη συνέχεια του µύθου, ο Πρωταγόρας ενδιαφέρεται µάλλον για την εξήγηση της γένεσης του θρησκευτικού συναισθήµατος παρά για το θέµα της ύπαρξης των θεών. Πάντως δεν υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι αιώνιοι, αντίθετα, όπως αφήνει να εννοηθεί, δηµιουργήθηκαν και αυτοί (καὶ τούτοις) και απλώς υπήρχαν πριν από τα θνητά γένη. Χαρακτηρίζει τον Πρωταγόρα «κλασική περίπτωση αγνωστικιστή» και παραπέµπει στον Θεαίτητο (162 d), όπου ο µεγάλος Σοφιστής αρνείται να συζητήσει το θέµα των θεών. Αν η θέση του Πρωταγόρα χαρακτηριστεί στην ίδια την ερώτηση ως αγνωστικιστική, θα πρέπει να προηγηθεί η εξήγηση του όρου (αγνωστικισµός: η θεωρία σύµφωνα µε την οποία η γνώση της ουσίας των πραγµάτων είναι αδύνατη· ο αγνωστικιστής παίρνει επιφυλακτική ή ουδέτερη στάση απέναντι στα µεταφυσικά προβλήµατα, όπως το πρόβληµα του θεού).
2. Να δείξετε ότι ο µύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόµο της αναπλήρωσης.
Νόµος της αναπλήρωσης= η αρχή που ισχύει και στη φύση, σύµφωνα µε την οποία µία αδυναµία – ενός ζώου π.χ.- αναπληρώνεται από µία ικανότητα. Η συγκεκριµένη ερώτηση έχει στόχο να ελέγξει αν οι µαθητές κατανόησαν ότι εδώ η εξήγηση είναι τελεολογική, δηλαδή οι διάφορες ιδιότητες και χαρακτηριστικά των ζώων εξηγούνται από το σκοπό (τέλος) για τον οποίο πλάστηκαν, ή, απλούστερα, από τη λειτουργία που επιτελούν. Στη φύση όλα έχουν, σύµφωνα µε τον Πρωταγόρα, ένα σκοπό. ∆εν ισχυρίζεται το ίδιο για την ιστορία. Βλ. και ερωτήσεις συνολικής θεώρησης. Για τη σκοπιµότητα στη φύση πρβλ. και Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικοµάχεια, ενότητα 6η διδακτικού βιβλίου, σσ. 166- 167.
3. Σε ποια κατάσταση βρέθηκε ο άνθρωπος στην «επιθεώρηση» του Προµηθέα;
Ο άνθρωπος γυµνός, ανυπόδητος, άστρωτος και άοπλος, το πιο απροστάτευτο από τα ζώα. Την άποψη αυτή επικρίνει ο Αριστοτέλης, που υποστηρίζει (Περὶ ζῴων µορίων, ∆ 10) ότι η δηµιουργία του ανθρώπου ήταν τέλεια και «όσοι λένε ότι είναι ανυπόδητος, γυµνός, χωρίς οπλισµό για να αµυνθεί, λαθεύουν».
4. τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί: «Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγηµένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωµένο σύνολο a priori και όχι ως θησαύρισµα σταδιακής πείρας µέσα στους αιώνες». Συµφωνείτε µε την «ανάγνωση» αυτή του µύθου ή όχι και γιατί25;
“Η µυθική µορφή µε την οποία ο Πρωταγόρας ντύνει την άποψή του για τη γένεση του πολιτισµού δεν µας επιτρέπει να πάρουµε κάθε λέξη του τοῖς µετρητοῖς”. Πρόκειται βέβαια για συµβολισµούς και θα πρέπει να δούµε την παρέµβαση του Προµηθέα ως φάση της εξέλιξης, στην οποία δηµιουργούνται οι προϋποθέσεις για την επιβίωση του ανθρώπου και την προσαρµογή του στο φυσικό περιβάλλον, πραγµατοποιείται η γένεση των τεχνών και σχηµατίζονται οι πρώτες κοινωνίες. Στην προηγούµενη φάση (του Επιµηθέα) συντελείται ο βιολογικός σχηµατισµός του ανθρώπου.
5. Πώς υποκαθιστά ο άνθρωπος την έλλειψη οργάνων προσαρµογής;
Με την πρακτική σοφία και την ανάπτυξη πολιτισµού.
6. Γιατί ο Ήφαιστος και η Αθηνά αναφέρονται µαζί; Τι αντιπροσώπευαν και ποια σχέση είχαν µε την Αθήνα;
Η Αθηνά ήταν παιδαγωγός του Εριχθονίου, γιου του Ηφαίστου. Αθηνά και Ήφαιστος γιορτάζονταν µαζί στις γιορτές των Απατουρίων και Χαλκείων, είχαν κοινό ναό στην Αγορά της αρχαίας Αθήνας. Ο Ήφαιστος αντιπροσωπεύει την πρακτική και η Αθηνά τη θεωρητική γνώση.
7. Ο Πρωταγόρας στο µύθο αναφέρεται στον άνθρωπο γενικά, χωρίς καµία διάκριση καταγωγής, κοινωνικής τάξης κτλ. Η έννοια ἄνθρωπος είναι δηλαδή γενική και δηλώνει το ανθρώπινο γένος. Ποια σηµασία νοµίζετε ότι έχει η αντίληψη αυτή; Πώς θα κρίναµε σήµερα τη σπουδαιότητά της;
Στο µύθο χρησιµοποιείται και ο όρος ἀνθρώπων γένος. Γίνεται λόγος για ανθρώπους γενικά, όχι για ελεύθερους και δούλους, για ευγενείς, για Έλληνες και βαρβάρους κτλ.
Άλλοι σοφιστές προχώρησαν περισσότερο στην ενότητα του ανθρώπινου γένους µε τις διακηρύξεις τους κατά των κοινωνικών και φυλετικών διακρίσεων (᾿Αντιφῶν, Ἀλκιδάµας).
Στον Πρωταγόρα (337c) βρίσκουµε την άποψη του Ιππία για την ενότητα των ανθρώπων. Πρόκειται για πρωτοποριακές για την εποχή τους αντιλήψεις. Η σηµασία τους σε σχέση µε τις αριστοκρατικές αντιλήψεις της εποχής τους, ακόµα και σε σχέση µε σύγχρονες θεωρίες π.χ. για Αρίους είναι προφανής.
8. Τι νοµίζετε ότι συµβολίζει η κλοπή της φωτιάς από τον Προµηθέα;
Ο Προµηθέας «κλέβοντας τη φωτιά, αψηφώντας τις άλογες και αυθαίρετες αποφάσεις του ∆ία, εκφράζει και ενισχύει την ορθολογική πίστη του ότι ο άνθρωπος µπορεί µε τη γνώση να κυριαρχήσει πάνω στη φύση, να την αλλάξει και να καλυτερέψει τη ζωή του».
Ενότητα 4η (322 a – 323a)
Η πολιτική αρετή, κοινό δώρο του ∆ία στους ανθρώπους, απαραίτητη ιδιότητα για τη συγκρότηση πολιτικών κοινωνιών
Προτεινόµενοι στόχοι
Να κατανοήσουν οι µαθητές:
• τα στάδια εξέλιξης του πολιτισµού,
• τη σηµασία της πολιτικῆς ἀρετῆς για τη συγκρότηση πολιτικών κοινωνιών,
• το νόηµα που έχουν η αἰδώς και η δίκη ως προϋπόθεση της πολιτικής αρετής,
• τη σηµασία της ίδρυσης πόλεων,
• το συµβολισµό του µύθου.
1. Ποια στάδια εξέλιξης πέρασε ο άνθρωπος σύµφωνα µε το µύθο; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά καθενός; (Βλ. και ενότητα 3)35.
Μπορούµε να διακρίνουµε τρία στάδια ή φάσεις εξέλιξης. Η πρώτη είναι η φάση του Επιµηθέα, η δεύτερη η φάση του Προµηθέα και η τρίτη η φάση του σχηµατισµού των πόλεων.
2. Τι είχαν επιτύχει και σε ποιο στάδιο εξέλιξης είχαν φτάσει οι άνθρωποι πριν από τη δηµιουργία πόλεων;
Χρησιµοποιώντας την έµφυτη νοηµοσύνη τους εξασφάλισαν τροφή, στέγη και ενδυµασία, έµαθαν να µιλούν, ενώ προηγουµένως έφτιαξαν βωµούς και αγάλµατα θεών. Ο Ν. Μ. Σκουτερόπουλος (σ. 122) επισηµαίνει ότι η θρησκεία λογίζεται ως ανθρωπολογικό δεδοµένο, συµπεριλαµβάνεται στα επιτεύγµατα του ανθρώπου, και ότι «όλα αυτά τα κατορθώµατα του ανθρώπου εντάσσονται σε ένα καθαυτό προ-ηθικό στάδιο της πολιτισµικής ανέλιξης».
3. Ποια άποψη εκφράζει για τη γλώσσα ο Πρωταγόρας; Να τη συγκρίνετε µε τις απόψεις του Ηροδότου για το ίδιο θέµα.
Η γλώσσα δηµιουργείται από την ανθρώπινη νόηση και βούληση, δεν δίνεται από το θεό.
Η αρχαία παράδοση ήταν θεοκρατική (την άποψη αυτή εκφράζει π.χ. ο Ηρόδοτος, ΙΙ, 2, όταν αναφέρει το πείραµα του Ψαµµήτιχου, βλ. Παράλληλα κείµενα, αρ. 8).
Η σύγχρονη γλωσσολογία επιβεβαιώνει τη σοφιστική άποψη και µάλιστα η διπλή άρθρωση της γλώσσας (άρθρωση φθόγγων και άρθρωση λέξεων) την οποία ανέλυσε ίσως υποδηλώνεται και στην έκφραση του Πρωταγόρα φωνὴν καὶ ὀνόµατα διηρθρώσατο. Βλ. Ηλ. Σπυρόπουλος, σ. 185.
4.ἀγάλµατα θεῶν: Στο χωρίο αυτό ο Πρωταγόρας φαίνεται να δέχεται ότι το θρησκευτικό συναίσθηµα είναι έµφυτο. Πώς εξηγείται η άποψή του αυτή, αν τη συσχετίσουµε µε τις γενικότερες περί θεών αντιλήψεις του;
Βλ. W. K. C. Guthrie (1), σ. 91: Από την αρχή επίσης, οι άνθρωποι έχουν µέσα τους την έµφυτη ορµή για λατρεία (…) Ο ίδιος ο Πρωταγόρας κατά πάσα πιθανότητα αναγνώριζε ότι η λατρεία προσιδιάζει στον άνθρωπο και ίσως είναι κάτι το απαραίτητο, χωρίς όµως και να παίρνει θέση σχετικά µε την ύπαρξη του αντικειµένου της.
Βλ. και σ. 324 στο ίδιο: Το ένστικτο της πίστης και της λατρείας είναι θεµελιώδες στην ανθρώπινη φύση, και η απόδοσή του σε θεϊκή συγγένεια δεν είναι κάτι το περίεργο σε µια αφήγηση που οµολογουµένως δίνεται σε µορφή λαϊκής µυθολογίας για να γίνει πιο ευχάριστη.
5. Η πολεµική τέχνη παρουσιάζεται ως µέρος της πολιτικής. Πώς εξηγείται αυτό, κατά τη γνώµη σας;
∆ηµιουργείται και αναπτύσσεται σε πολιτικά οργανωµένες κοινωνίες. Πρβλ. Πλάτωνος Πολιτεία 373 d- 374 d. Η έκφραση δεν συνεπάγεται ότι ο Πρωταγόρας είναι υπέρ του πολέµου.
Αντίθετα ο ∆. Γουδής υποστηρίζει ότι ο πόλεµος, παρά τα µεγάλα κακά τα οποία προξενεί, δίκαια θεωρείται από τον Πρωταγόρα στοιχείο της πολιτικής, γιατί αναπτύσσει τις ευγενέστερες ορµές του ανθρώπου, την άµυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας, υπέρ βωµών και εστιών, αφυπνίζει τα έθνη από την ηθική νάρκη µακροχρόνιας ειρήνης, µεταδίδει τον υψηλότερο πολιτισµό των πολιτισµένων λαών σε βαρβάρους κτλ.
6. ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καὶ σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις: Να συγκρίνετε την άποψη του Πρωταγόρα µε αυτή του Αριστοτέλη ότι ο άνθρωπος είναι φύσει ζῷον πολιτικόν.
Κατά τον Πρωταγόρα, οι άνθρωποι ένιωθαν την ανάγκη (ἐζήτουν) της συνάθροισης, της συµβίωσης. Ο άνθρωπος, δηλαδή, επιβιώνει µόνο χάρη στην ικανότητά του για κοινωνική ζωή. Η βασική αυτή θέση µπορεί να θεωρηθεί προδιατύπωση της θέσης του Αριστοτέλη για τον άνθρωπο φύσει πολιτικὸν ὄν.
7. Η λέξη πόλις επαναλαµβάνεται στο κείµενο πέντε φορές. Τι δηλώνεται, κατά τη γνώµη σας, µε την επανάληψη αυτή;
Εξαίρεται η σηµασία της πόλης.
8. α) αἰδώς, δίκη: Ποιο είναι το περιεχόµενο καθεµιάς έννοιας;
αἰδώς:
συναίσθηµα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη που προσκρούει στον καθιερωµένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος.
δίκη:
το συναίσθηµα της δικαιοσύνης, η έµφυτη αντίληψη για το δίκαιο. Από αυτά πηγάζει η πολιτική αρετή, µε αυτά εξασφαλίζεται η αξιοπρέπεια του ανθρώπου, εµπεδώνεται η πολιτική ενότητα και η κοινωνική αρµονία.
β) Γιατί θεωρούνται πόλεων κόσµοι τε καὶ δεσµοὶ φιλίας συναγωγοί43;
Η εξέλιξη της ηθικής συνείδησης οδηγεί τους ανθρώπους στην αποδοχή των αξιών της αἰδοῦς και της δίκης … Η ηθική συνείδηση αναπτύσσεται από την ανάγκη να ανταποκριθεί ο άνθρωπος στις απαιτήσεις µιας κοινωνίας µε προηγµένο πολιτισµό. Κάθε πολιτιστικά προηγµένη κοινωνία θεµελιώνεται πάνω στις αξίες της αἰδοῦς και της δίκης. Οι αξίες αυτές είναι καθολικές και για τις πολιτιστικά προηγµένες κοινωνίες είναι συνάµα αποτελέσµατα της εξέλιξης της ηθικής συνείδησης και της εξέλιξης του πολιτισµού που την εκφράζει και την κατευθύνει».
[Συνείδηση: η αντίληψη που έχει το άτοµο για τα φαινόµενα που συµβαίνουν στον εξωτερικό κόσµο και η λειτουργία µε την οποία παριστάνει ορισµένους σκοπούς ως επιθυµητούς και επιδιώκει να τους πραγµατοποιήσει µε την πράξη του.
Ηθική συνείδηση: η λειτουργία µε την οποία επιθυµούµε ή αποστρεφόµαστε ορισµένους σκοπούς και επιδοκιµάζουµε ή αποδοκιµάζουµε την επιθυµία ή αποστροφή µας προς αυτούς.
9. Σε ποιο σηµείο του κειµένου γίνεται αναφορά στον καταµερισµό της εργασίας; Ποια σηµασία τού αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισµού και γιατί η πολιτική δεν µπορούσε να περιλαµβάνεται στον καταµερισµό αυτό;
αἱ τέχναι νενέµηνται: Ο Πρωταγόρας κατανοεί τη σηµασία του καταµερισµού της εργασίας για την πρόοδο, όπως φαίνεται από το σηµείο αυτό αλλά και από τα επιτεύγµατα της δεύτερης φάσης της εξέλιξης. Γι’ αυτό και θέτει το πρόβληµα µε την ερώτηση του Ερµή. Αν περιλαµβανόταν στον καταµερισµό εργασίας και η πολιτική, δε θα συµµετείχαν όλοι στην πολιτική ζωή και δε θα υπήρχαν πόλεις, µε την έννοια ότι η πολιτική προϋποθέτει πως οι άνθρωποι αποδέχονται κοινές ηθικές αξίες, την αἰδῶ και τη δίκη. Αν δεν τις αποδέχονταν, οι κοινωνικοί ανταγωνισµοί θα κατέληγαν στην αλληλοεξόντωση των ανθρώπων, όπως στην προηγούµενη φάση. Η πολιτική συνδέεται άρρηκτα µε την αἰδῶ και τη δίκη, που αποτελούν το θεµέλιο και την αναγκαία προϋπόθεσή της· µε την έννοια αυτή θα ήταν αδιανόητο να µην έχουν δοθεί σε όλους. Κατάληξη αυτής της πολιτιστικής εξέλιξης αποτελεί η αθηναϊκή δηµοκρατία, που δικαιώνεται µε το µύθο του Πρωταγόρα
10. οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν (αἰδοῦς καὶ δίκης) µετέχοιεν: Η άποψη αυτή αναφέρεται µόνο σε δηµοκρατικά πολιτεύµατα ή σε όλα; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας45.
∆εν γίνεται άµεσα διάκριση, αλλά ο Πρωταγόρας φαίνεται (και από τη συνέχεια της «ρήσης») να δέχεται ότι το δηµοκρατικό πολίτευµα της Αθήνας είναι αυτό που ανταποκρίνεται περισσότερο στις ανάγκες µιας πολιτιστικά προηγµένης κοινωνίας.
Η αἰδώς και η δίκη αναπτύσσονται µόνο µέσα στην κοινωνική ζωή και σε µια δηµοκρατική κοινωνία βρίσκουν την πλήρη έκφρασή τους. Υπάρχει η φυσική καταβολή και η ισοµοιρία (ισοκατανοµή) της πολιτικής η οποία όµως θα χρειαστεί το κατάλληλο έδαφος της δηµοκρατικής κοινωνίας για να αναπτυχθεί.
11. Ποιο στάδιο στην εξελικτική πορεία του ανθρώπου εκπροσωπεί η πολιτική τέχνη και πώς συντελείται το πέρασµα σ’ αυτό46;
Το στάδιο της συγκρότησης πόλεων. Το πέρασµα γίνεται προοδευτικά και πάντα κάτω από το νόµο της ανάγκης. Οι άνθρωποι αφανίζονται αρχικά, επειδή δεν κατέχουν την τέχνη να ζουν µαζί σε πόλεις. Από τα παθήµατά τους µαθαίνουν να ενεργούν δίκαια και να σέβονται τα δικαιώµατα των άλλων. Βλ. Α. Μπαγιόνας (3), σ. 91.
12. καὶ νόµον γε θὲς … πόλεως: Πώς εξηγείται η ανάγκη νόµου για την τιµωρία όποιου δε µετέχει στην αἰδῶ και τη δίκη, αφού αυτές µοιράστηκαν σε όλους47;
Βλ W. K. C. Guthrie (1), σ. 92. Ο ∆ίας δεν µπορεί να εξασφαλίσει την καθολικότητα των δυο αρετών στους ανθρώπους, µια και δεν αποτελούσαν µέρος της αρχικής τους φύσης. Αν αφαιρέσουµε το περίβληµα του µύθου, σηµαίνει ότι το θέσπισµα, ο νόµος αυτός, ήταν «έργο του χρόνου, της πικρής πείρας και της ανάγκης». Ενισχύει τη θέση ότι όλοι πρέπει να έχουν συµµετοχή στην αρετή.
13. κτείνειν ὡς νόσον πόλεως : Πώς κρίνετε το µέτρο αυτό48;
Όσοι δεν έχουν συνείδηση των αξιών της αἰδοῦς και της δίκης αποτελούν νοσηρά στοιχεία της πόλης που έχει δικαίωµα να τους τιµωρήσει, αφού πρώτα θα έχει χρησιµοποιήσει όλα τα µέσα για να τους αλλάξει. Σήµερα θα θεωρούσαµε τη θανάτωση σκληρό και απάνθρωπο µέτρο.
14. Η αἰδώς και η δίκη δεν είναι έµφυτες στον άνθρωπο, κατανέµονται βέβαια σε όλους, αλλά σε µεταγενέστερο στάδιο. Ποια σηµασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής που επαγγέλλεται ο Πρωταγόρας;
Αν αφαιρέσουµε τα µυθολογικά στοιχεία από την αφήγηση του Πρωταγόρα, µένει ότι η αρετή καθαυτή δεν ήταν στην αρχή µέρος της ανθρώπινης φύσης, γι’ αυτό οι πρωτόγονοι µολονότι είχαν τη νοηµοσύνη να µαθαίνουν διάφορες «τέχνες», όπως τη χρήση της φωτιάς, την επεξεργασία των µετάλλων κ.ο.κ., συµπεριφέρονταν µε αγριότητα ο ένας στον άλλο και δεν µπορούσαν να συνεργαστούν κτλ. Αλλά η ανθρώπινη φύση φέρει µέσα της τις καταβολές για να εξελιχθεί ηθικά. Σ’ αυτό ακριβώς είναι αναγκαία η διδασκαλία.
15. Οὕτω δή, ὦ Σώκρατες, … αἰτία: Σε ποιο επιχείρηµα του Σωκράτη απαντά ο Πρωταγόρας και ποια στάση τηρεί απέναντι στο αθηναϊκό πολίτευµα50;
Απαντά στο επιχείρηµα που είχε διατυπώσει ο Σωκράτης (ενότητα 1): η δυνατότητα όλων να εκφέρουν άποψη για τα θέµατα της πολιτικής στην εκκλησία του δήµου σήµαινε ότι η πολιτική δεν διδάσκεται, αλλιώς δεν θα µπορούσε να διατυπώσει καθένας γνώµη παρά µόνο – όπως υπονοείται – ο ειδικός. Σύµφωνα µε τον Πρωταγόρα, το δικαίωµα να εκφέρουν όλοι άποψη είναι νόµιµο, αφού η αἰδώς και η δίκη είναι (δυνάµει) κτήµα όλων. Ο Πρωταγόρας εκφράζει µια αντιτεχνοκρατική αντίληψη για την πολιτική, επιδοκιµάζει το αθηναϊκό πολίτευµα και ιδίως το δικαίωµα ισηγορίας. Βλ. Κ. Κατσιµάνης, σσ. 91, 93-96, Α. Μπαγιόνας (1), σ. 58, Ι. Πανέρης, σσ. 483-484, 487.
Ενότητα 5η (323 a – e)
Η πολιτική αρετή ως κοινή και φυσική ιδιότητα όλων των ανθρώπων
Προτεινόµενοι στόχοι
• Να κατανοήσουν οι µαθητές τη σηµασία της άποψης ότι η πολιτική αρετή δόθηκε σε όλους τους ανθρώπους ως δυνατότητα.
• Να αξιολογήσουν τα επιχειρήµατα του Πρωταγόρα για την πολιτική αρετή.
1. ἡγοῦνται πάντες … ἀρετῆς: Πού στηρίζεται το επιχείρηµα του Πρωταγόρα και πώς το αξιολογείτε;
Στηρίζεται στην κοινή αντίληψη, ο Πρωταγόρας δεν το θεµελιώνει λογικά. Αυτό δε σηµαίνει ότι δεν έχει ουσιαστική – αντικειµενική βάση. Άλλωστε ακολουθεί εµπειρική απόδειξη που αρχίζει µε τη λέξη τεκµήριον
2. τεκµήριον: Ο Πρωταγόρας προσκοµίζει µια εµπειρική απόδειξη για τη συµµετοχή όλων στην πολιτική αρετή. Ποια είναι αυτή; Γιατί θεωρείται «τρελός» όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τη δικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετή;
Η συνύπαρξη των ανθρώπων είναι αδιανόητη, αν δε διαθέτουν όλοι την πολιτική αρετή. Γι’ αυτό και αν κάποιος στερείται τη σωφροσύνη ή τη δικαιοσύνη, την αρετή του πολίτη γενικά, πρέπει να υποκρίνεται ότι τις κατέχει. Η υποκρισία παρατηρεί ο Τaylor είναι ο φόρος που η κακία οφείλει στην αρετή.
3. ἢ µὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις: Να συγκρίνετε την τιµωρία αυτή µε τη θανάτωση που προτάθηκε παραπάνω (κτείνειν ὡς νόσον πόλεως). Είναι η κύρωση αυτή ηπιότερη ή όχι και γιατί;
Είναι ζήτηµα αν είναι ηπιότερη, δεδοµένης της σηµασίας που έχει για τον άνθρωπο η κοινωνική ζωή. Ειδικότερα για την εποχή εκείνη η εξορία ισοδυναµούσε µε θάνατο.
4. Από πού προέρχεται, σύµφωνα µε τον Πρωταγόρα, η πολιτική αρετή;
Από τη διδαχή και την επιµέλεια όχι από τη φύση ή την τύχη.
5. Ο Πρωταγόρας υποστηρίζει α) ότι, σύµφωνα µε το µύθο, ο ∆ίας έδωσε σε όλους τους ανθρώπους την αἰδῶ και τη δίκη, και β) ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται. Νοµίζετε ότι υπάρχει αντίφαση ανάµεσα στις δύο αυτές θέσεις του Πρωταγόρα; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
Ο ∆ίας δεν µπορεί να εξασφαλίσει την καθολικότητα των δύο αρετών στους ανθρώπους, αφού αυτές δεν αποτελούσαν µέρος της αρχικής τους φύσης. Χρειάζεται εποµένως η διδασκαλία. ∆εν υπάρχει αντίφαση αν µε το ∆ία, όπως και µε την έκφραση φύσει, εννοήσουµε την προδιάθεση, το δυνάµει (µε τη διατύπωση του Αριστοτέλη) που µετατρέπεται σε ἐνεργείᾳ µε τη διδασκαλία.
6. οὐ φύσει ἀλλὰ διδακτόν: Ποιο είναι το νόηµα της διάκρισης αυτής; Να τη συσχετίσετε µε την αριστοκρατική (αρχαϊκή) αντίληψη της ηθικής και τις γενικότερες αντιλήψεις των σοφιστών.
Σύµφωνα µε την αρχαϊκή αντίληψη περί ηθικής, οι ιδιότητες – τα χαρακτηριστικά του ανθρώπου- δίνονται εκ φύσεως και όσο «ανώτερο» είναι το γένος, η γενιά, τόσο ανώτερα, «ευγενέστερα», τα χαρακτηριστικά.
Η διδασκαλία των σοφιστών αµφισβητεί αυτή την ηθική και µερικοί από τους σοφιστές διατυπώνουν θέσεις στις οποίες η ανθρωπότητα θα φτάσει ξανά στην εποχή του ευρωπαϊκού διαφωτισµού, όπως ότι οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους ίσοι και οι ανισότητες είναι θέµα κοινωνικών συµβάσεων.
Με το οὐ φύσει θα εννοήσουµε ότι δεν δίνεται «έτοιµη» από τη φύση η πολιτική αρετή, αλλά δίνεται µόνο ως δυνατότητα σε όλους. Τα υπόλοιπα είναι θέµα διδασκαλίας και διαπαιδαγώγησης (όπως θα τονίσει στα επόµενα ο Πρωταγόρας).
Η διάκριση φύσει – διδακτόν µπορεί να συσχετιστεί µε τη θεµελιώδη διάκριση των σοφιστών σε φύσει και νόµῳ. Ο διδάσκων θα µπορούσε να αναφερθεί σ’ αυτή, αφού πρόκειται για αντίληψη που διαπερνά την αρχαία ελληνική σκέψη σε πολλές εκφράσεις της, όπως η τραγωδία και η ιστορία του Θουκυδίδη. Η διάκριση φύσει και νόµῳ είναι ένα από τα σηµεία που διαφοροποιούν τους σοφιστές µεταξύ τους. Ο Πρωταγόρας ανήκει στους υποστηρικτές του νόµου, αντίθετα π.χ. µε τον Ιππία. Βλ. Παράλληλα κείµενα, αρ. 5 και Κείµενα από τη βιβλιογραφία αρ. 5 και 14. Στην εισαγωγή του διδακτικού βιβλίου (σ. 28) γίνεται λόγος για τον ένα όρο του αντιθετικού ζεύγους (νόµος).
7. Ο Πρωταγόρας, για να αποδείξει (να προβάλει ως γενικά αποδεκτό) ότι όλοι µπορούν να κατέχουν την αρετή και ότι η αρετή διδάσκεται, χρησιµοποιεί δύο επιχειρήµατα. Να τα καταγράψετε και να τα αξιολογήσετε.
8. Ποια είναι τα συστατικά στοιχεία της αρετής – όπως εµφανίζονται στην ενότητα αυτή – και µε ποιο τρόπο τα παρουσιάζει ο Πρωταγόρας60;
Η δικαιοσύνη και η οσιότητα, όπως φαίνεται από την αδικία και την ασέβεια που ο Πρωταγόρας παρουσιάζει ως το αντίθετο της πολιτικής αρετής. (Συστατικό στοιχείο είναι και η σωφροσύνη, αλλά µε το χωρισµό των ενοτήτων στο διδακτικό βιβλίο βρίσκεται στην 7η ενότητα). Από αυτά τα στοιχεία (δικαιοσύνη, σωφροσύνη, οσιότητα) θα ξεκινήσει στη δεύτερη ερώτησή του ο Σωκράτης. Βλ. Ηλ. Σπυρόπουλος, σ. 185.
9. πᾶν τὸ ἐναντίον τῆς πολιτικῆς ἀρετῆς: Ποιο πρόβληµα δηµιουργείται µε την εναλλαγή των όρων από τον Πρωταγόρα και τι µπορούµε να υποθέσουµε για την εξέλιξη του διαλόγου, δεδοµένης της φροντίδας του Σωκράτη για ακριβολογία και ειδικά για ακριβείς ορισµούς των εννοιών61;
Η αρετή είναι µία και ενιαία ή πολλές; Θα αποτελέσει θέµα συζήτησης στη συνέχεια. Βλ. Κ. Ν. Πετρόπουλος, σ. 344.
10. φύσει, τύχῃ, συλλήβδην, ἀπὸ τοῦ αὐτοµάτου: Να γράψετε τέσσερις φράσεις µε τα επιρρήµατα και την επιρρηµατική έκφραση που σας δίνονται στη νεοελληνική µορφή τους63, ώστε να φαίνεται η σηµασία τους.
Σε µερικές περιπτώσεις η µορφή ταυτίζεται µε την αρχαία, όχι µόνο σε φράσεις που αποτελούν γλωσσικά απολιθώµατα, συνήθως όµως διαφοροποιείται κάπως.
Ενότητα 6η(324 a – c)
Η παιδευτική σηµασία της τιµωρίας ως απόδειξη του διδακτού της αρετής
Προτεινόµενοι στόχοι
• Να κατανοήσουν οι µαθητές το χαρακτήρα και τη σκοπιµότητα της ποινής κατά τον Πρωταγόρα.
• Να κρίνουν τη σηµασία της ποινής ως απόδειξης για το διδακτό της αρετής.
1. Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για την αδικία. Η ποινή αποσκοπεί στο να διορθωθεί αυτός που αδικεί. Πώς συνδέονται οι δύο παραπάνω θέσεις µε το διδακτόν της αρετής;
Αν η αρετή δε διδασκόταν, οι απόψεις αυτές δε θα ευσταθούσαν, γιατί θα σήµαινε ότι είναι κάποιος καλός ή κακός εκ φύσεως. Τότε όµως θα ήταν αδύνατο να αλλάξει, άρα δε θα ήταν υπεύθυνος για την αδικία ούτε θα µπορούσε να του επιβληθεί ποινή. Ο Πρωταγόρας δίνει περιεχόµενο παιδαγωγικό – τελεολογικό στην ποινή
2. Ποιος είναι ο σκοπός της ποινής σύµφωνα µε τον Πρωταγόρα; Συµφωνείτε ή όχι; Να αιτιολογήσετε την άποψή σας.
Έχει παιδευτικό και όχι κατασταλτικό σκοπό, σωφρονιστικό και όχι εκδικητικό. Απορρίπτονται τα κίνητρα της ανταπόδοσης και αντεκδίκησης. Βλ. W. K. C. Guthrie, (1), σσ. 93-94. Οι απόψεις του Πρωταγόρα για το σκοπό της ποινής µπορούν να συγκριθούν µε αυτές που διατύπωσε ο Ιταλός Cesare Beccaria την εποχή του διαφωτισµού. Σκοπός της ποινής δεν είναι η εκδίκηση, αλλά ο σωφρονισµός εκείνου που διέπραξε το αδίκηµα και ο παραδειγµατισµός των άλλων.
3. Η παιδεία αναδεικνύεται σε κινητήρια δύναµη που θα µετατρέψει τον άνθρωπο από δυνάµει σε ἐνεργείᾳ πολιτικό ον. Να αναλύσετε την άποψη αυτή µε βάση τη συλλογιστική του Πρωταγόρα66.
Βλ. αναλυτικά Κ. Κατσιµάνης, σσ. 96 κ.ε. Για το θέµα αυτό βλ. ερωτήσεις 7ης ενότητας και ερωτήσεις συνολικής θεώρησης.
Ενότητα 7η (324 d – 326 e)
Η διδασκαλία της αρετής από την οικογένεια και την κοινωνία
Προτεινόµενοι στόχοι
• Να κατανοήσουν οι µαθητές τη σηµασία της παιδείας για την απόκτηση της αρετής.
• Να κατανοήσουν τη σηµασία της οικογένειας και της κοινωνίας για τη διδασκαλία της αρετής.
1. Υπάρχει ένα πράγµα στο οποίο είναι αναγκαίο να µετέχουν όλοι οι πολίτες, προκειµένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως, ή δεν υπάρχει; (ἔστι τι ἕν, ἢ οὐκ ἔστιν, οὗ ἀναγκαῖον πάντας τοὺς πολίτας µετέχειν, εἴπερ µέλλει πόλις εἶναι;) Ποιο είναι το «ένα», «αναγκαίο» για την ύπαρξη της πόλης; Nα εντοπίσετε τη σχέση ανάµεσα στην άποψη αυτή και στον πρωταγόρειο µύθο.
Ο µύθος έδειξε την πεποίθηση του Πρωταγόρα ότι η αρετή του πολίτη είναι κτήµα όλων «δυνάµει» (όλων αφού σε όλους δόθηκε η αἰδώς και η δίκη σύµφωνα µε το µύθο). Χρειάζεται όµως η διδασκαλία και η εξάσκηση για να αφοµοιωθεί (βλ. ενότητα 4η), διαφορετικά δε θα υπήρχε ποινικό δίκαιο (ενότητα 5η), ούτε θα έθετε νόµο ο ∆ίας για την τιµωρία όσων δε µετέχουν στην αἰδῶ και στη δίκη (βλ. ενότητα 3η). Βλ. και την επόµενη ερώτηση και την αντίστοιχη παραποµπή.
2. Ο Πρωταγόρας θεωρεί την ἀνδρὸς ἀρετήν, την πολιτική αρετή, ως µοναδικό θεµέλιο για τη συγκρότηση και διατήρηση του οικοδοµήµατος της πολιτείας. Πώς κατέληξε στο συµπέρασµα αυτό; Να κρίνετε την εγκυρότητα του συλλογισµού του.
Αφετηρία ήταν η πρόταση ότι, αφού υπάρχει πόλη ως οργανωµένη κοινότητα, δεν µπορεί παρά να υπάρχει ένα συνεκτικό στοιχείο, θεµελιώδες για την ίδια την ύπαρξη και τη διατήρησή της. Αυτό το ένα δεν µπορεί να είναι κάποια ειδική τέχνη, αλλά κάτι που κατέχουν όλοι, που έχει – αν θυµηθούµε την απάντηση του ∆ία στον Ερµή – µείνει έξω από τον καταµερισµό εργασίας. Αυτό είναι η ἀνδρὸς ἀρετή, η πολιτικὴ ἀρετή, που τη συναποτελούν η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη και η οσιότητα. Αφού υπάρχει λοιπόν αυτό το ένα, τότε πρέπει όλοι να µετέχουν σ’ αυτό και όποιος δε µετέχει, ούτε διδασκόµενος ούτε κολαζόµενος, να τιµωρείται µε εξορία από την πόλη ή µε θάνατο. Η οργανωµένη ζωή δε θα ήταν εφικτή χωρίς το αίσθηµα σεβασµού και δικαίου. Σε κάποια φάση της εξέλιξης, όταν οι άνθρωποι κατάλαβαν τη σηµασία της ζωής σε οργανωµένη κοινότητα, όταν ἐζήτουν ἁθροίζεσθαι, δέχτηκαν την αἰδῶ και τη δίκη ως προϋποθέσεις της «συνάθροισης» αυτής. Ούτε η αἰδώς και η δίκη – θεµέλια της πολιτικής – ούτε η ίδια η πολιτική «δόθηκαν», ή υπήρχαν, εξ αρχής στον άνθρωπο. Αναπτύχθηκαν σε µια φάση της εξέλιξης. Η οργανωµένη κοινωνική ζωή επιβάλλει κανόνες, νόµους. Οι νόµοι αυτοί δεν είναι φυσικοί γενικά, αλλά «φυσικοί για την κοινωνική ζωή», επειδή είναι αναγκαίοι. Γι’ αυτό και είναι σκληρές οι ποινές στους παραβάτες τους, σε όσους δηλαδή δε ρυθµίζουν τη ζωή και τη συµπεριφορά τους σύµφωνα µε την πολιτική αρετή – µε τη δικαιοσύνη, τη σωφροσύνη, την οσιότητα. Βλ. A. E. Taylor, σ. 289, Κ. Κατσιµάνης, σσ. 93-94, Κ. Μπαλάσκας (2), σσ. 359-360, Α. Μπαγιόνας (1), σ. 59, (2), σ. 31, Ι. Πανέρης, σσ. 482-486. Η αποδεικτική διαδικασία του Πρωταγόρα έχει βέβαια δεοντολογικό χαρακτήρα (ἀναγκαῖον µετέχειν, δεῖ µετέχειν) λόγω του οποίου παρουσιάζεται ως «λογικά αδύνατη» (Γ. Μαρκαντωνάτος, σσ. 110-111) και επικρίνεται γιατί «ὤδινεν ὄρος καὶ ἔτεκε µῦν» (∆. Γουδής, σ. 147). Το σηµαντικό, κατά τη γνώµη µας, στο διάλογο του Πρωταγόρα δεν είναι οι κανόνες της τυπικής λογικής αλλά η πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία του σοφιστή.
3. εάν µεν υπάρχει αυτό το ένα πράγµα και εάν αυτό το πράγµα δεν είναι ούτε η οικοδοµική ούτε η µεταλλουργία ούτε η κεραµική (εἰ µὲν γὰρ ἔστι καὶ τοῦτό ἐστι τὸ ἓν οὐ τεκτονικὴ οὐδὲ χαλκεία οὐδὲ κεραµεία). Ποιο επιχείρηµα του Σωκράτη υπαινίσσεται στο σηµείο αυτό ο Πρωταγόρας;
Το δικαίωµα ισηγορίας των πολιτών στην εκκλησία του δήµου, το οποίο, κατά το Σωκράτη, δείχνει ότι η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται. Βλ. διδακτικό βιβλίο ενότητα 1η, σσ. 70-71 και εισαγωγή, σ. 51.
4. Να καταγράψετε τα επιχειρήµατα τα οποία χρησιµοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι οι αγαθοί άνδρες διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους και να τα αξιολογήσετε.
Aν υπάρχει πολιτική αρετή και είναι αναγκαίο όλοι οι πολίτες να µετέχουν σ’ αυτήν – διδασκόµενοι ή τιµωρούµενοι, αλλιώς αποβάλλονται από την πόλη ή θανατώνονται, τότε ⇒ οι αγαθοί άνδρες, αφού διδάσκουν στα παιδιά τους τα άλλα, θα ήταν παράδοξο να µη διδάσκουν την αρετή.
Όλοι δέχονται ότι η αρετή είναι διδακτή. Αν οι αγαθοί άνδρες διδάσκουν στα παιδιά τους όλα τα άλλα, η άγνοια των οποίων δεν οδηγεί στο θάνατο, τότε δεν µπορεί παρά να διδάσκουν και αυτό που, αν δεν το γνωρίζουν, τα περιµένει θάνατος, εξορία κ.τ.λ. Αποδεικνύει αρνητικά για ποιο λόγο δεν µπορεί παρά να διδάσκουν οι αγαθοί πολίτες την πολιτική αρετή στα παιδιά τους. Βλ. Κ. Ν. Γραικός, σ. 120.
β) Θα µπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι η αγωγή των νέων στην αρχαία Αθήνα, όπως την περιγράφει ο Πρωταγόρας, είναι αυταρχική; Να αιτιολογήσετε την άποψή σας.
Θα µπορούσε επιπόλαια µάλλον και βιαστικά να θεωρηθεί αυταρχική, διότι ασκούν έλεγχο το οικογενειακό και «σχολικό» περιβάλλον και η πολιτεία, ώστε το παιδί να υποχρεώνεται να πειθαρχεί. Είναι άλλωστε χαρακτηριστική η χρήση του ρήµατος ἀναγκάζω. Αλλά το αν θα αποδοθεί ο χαρακτηρισµός, εξαρτάται από το είδος της πολιτείας και την ποιότητα των σχέσεων. Η αγωγή στην Αθήνα απέβλεπε στο να δηµιουργήσει ελεύθερους δηµοκρατικούς πολίτες, υπεύθυνους και καλλιεργηµένους ανθρώπους µε υψηλό ήθος. Βλ. Κ. Κατσιµάνης, σσ. 96- 97, Κ. Μπαλάσκας (2), σσ. 359-361, Β. Κύρκος, σσ. 200-201. Βλ. Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 8, 12 και 13.
5. Ποιος ήταν ο γενικότερος σκοπός της αγωγής και σε ποια σχέση βρισκόταν µε τους επιµέρους στόχους κάθε βαθµίδας ή και µαθήµατος;
Μέσα από τους στόχους των επιµέρους µαθηµάτων, όπως τους βρίσκουµε στο κείµενο, καταλήγουµε στο θεµελιώδη σκοπό κατὰ τούτους (τοὺς νόµους) ἀναγκάζει (ἡ πόλις) καὶ ἄρχειν καὶ ἄρχεσθαι.
6. «Η ζωή του ανθρώπου στην κοινωνία είναι µια αδιάκοπη παιδευτική άσκηση. Ο άνθρωπος από τη γέννηση ως το θάνατο ζει µέσα σε “υπογραφές”76 κανόνες αυστηρά χαραγµένους, καµιά απόκλιση δεν επιτρέπεται, ενώ η γενική αδυναµία για συµµόρφωση σ’ αυτούς τιµωρείται µε θάνατο. Ο Πρωταγόρας τα βρίσκει αυτά εντελώς φυσικά». (Κ. Μπαλάσκας (2), σ. 359). Πώς εξηγείται αυτή η στάση του Πρωταγόρα;
Πρωταγόρας, 326d: ἀλλ’ ἀτεχνῶς ὥσπερ οἱ γραµµατισταὶ τοῖς µήπω δεινοῖς γράφειν τῶν παίδων ὑπογράψαντες γραµµὰς τῇ γραφίδι οὕτω τὸ γραµµατεῖον διδόασι καὶ ἀναγκάζουσι γράφειν κατὰ τὴν ὑφήγησιν τῶν γραµµῶν, ὡς δὲ καὶ ἡ πόλις νόµους ὑπογράψασα, ἀγαθῶν καὶ παλαιῶν νοµοθετῶν εὑρήµατα κατὰ τούτους ἀναγκάζει καὶ ἄρχειν καὶ ἄρχεσθαι.
Καλό θα είναι να έχουν κατανοήσει οι µαθητές τη σχέση φύσης και κοινωνίας στον Πρωταγόρα και τη σχέση των όρων φύσει (εκ φύσεως) και νόµῳ (ενότητα 6 και 7, βλ. και Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 5 και 14). Μπορούν όµως να απαντήσουν µε βάση τα επιχειρήµατα του Πρωταγόρα (στην ενότητα αυτή) για την ανάγκη συµµετοχής όλων στις ηθικές – πολιτικές και κοινωνικές – αξίες της πολιτείας. Ένα άλλο ζήτηµα που τίθεται από µελετητές έχει σχέση µε το σχετικισµό του Πρωταγόρα (πάντων χρηµάτων µέτρον ἄνθρωπος), που κατά την άποψή τους υπονοµεύει το κύρος των αξιών που αποτελούσαν το στόχο της αγωγής. Εδώ δεν µπορούµε να απαντήσουµε παρά µόνο συνοπτικά σ’ αυτά. Ο «σχετικισµός» του Πρωταγόρα κάθε άλλο παρά απόλυτος είναι. Καθετί ανθρώπινο, γνώση, αξίες, είναι σχετικό και υποκειµενικό εφόσον είναι ανθρώπινο (βλ. Β. Κύρκος, σ. 134 κ.εξ. και Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 10 και 13). Έπειτα, η έννοια άνθρωπος έχει µεγάλη ευρύτητα στην παραπάνω θέση του Πρωταγόρα. Περισσότερα µπορεί κανείς να δει στις µελέτες που παραπέµπουµε, ειδικά στους W. K. C. Guthrie, Α. Μπαγιόνα, Β. Κύρκο, Κ. Κατσιµάνη.
7. Να αποδώσετε µε δικά σας λόγια τη συλλογιστική πορεία του Πρωταγόρα, η οποία καταλήγει στην ανάγκη να διδαχτεί η αρετή78.
α) όλοι νουθετούν και διδάσκουν οι ίδιοι ή µέσω άλλων,
β) κύρια επιδίωξή τους είναι η ηθική – πολιτική αγωγή,
γ) η ίδια η πόλη παιδαγωγεί. Άρα, αφού όλοι συνεργάζονται στη µόρφωση των νέων κ.τ.λ., δεν µπορεί παρά να δεχτούµε ότι η αρετή είναι διδακτή*. Βλ. Γ. Μαρκαντωνάτος, σ. 122, Κ. Ν. Πετρόπουλος, σ. 351.
* Ο ∆. Γουδής (σσ. 149-150) θεωρεί ότι το συµπέρασµα του Πρωταγόρα (αφού όλοι δίνουν αγωγή, τη θεωρούν προφανώς διδακτή) µοιάζει µε το γνωστό του Τιµοκλέους στον Λουκιανό εἰ εἰσὶ βωµοί, εἰσὶ καὶ θεοί. Το βασικό όµως ζήτηµα που πρέπει, κατά τη γνώµη µας, να µας απασχολεί, δεν είναι η τυπικότητα του συλλογισµού, αλλά ότι το κείµενο αυτό αποτελεί την πρώτη απόπειρα θεωρητικής θεµελίωσης της αγωγής και αποτίµησής της ως κοινωνικής λειτουργίας. Βλ. Β. Κύρκος, σ. 194.
Ερωτήσεις για τη συνολική θεώρηση του Πρωταγόρα
1. Σε πόσα µέρη διακρίνεται η απάντηση (ρήση) του Πρωταγόρα; Να αναφέρετε επιγραµµατικά το περιεχόµενο του καθενός.
α) Ο µύθος (320d – 323a): Η κατανοµή της αἰδοῦς και της δίκης από το ∆ία σε όλους, εξηγεί γιατί οι Αθηναίοι επιτρέπουν στον καθένα να πάρει µέρος στην πολιτική ζωή.
β) Συµπεράσµατα του µύθου (323a – 324c): Επιχειρήµατα για το διδακτόν της αρετής.
γ) Ο λόγος (324d – 326e): Το εκπαιδευτικό σύστηµα της Αθήνας και των άλλων ελληνικών πόλεων. Ανασκευάζει τη δεύτερη αντίρρηση του Σωκράτη, ότι οι αγαθοί πολίτες δε διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους. Επίλογος: Σύνοψη των απαντήσεών του.
2. Η λύση του Προµηθέα στο πρόβληµα που αντιµετώπιζε ο άνθρωπος συνιστά (για τον Πρωταγόρα) τη διαφορά του ανθρώπου από τα ζώα. α) Ποια είναι αυτή; β) Να τη συγκρίνετε µε την άποψη του Αριστοτέλη ότι η διαφορά ανθρώπου – ζώου συνίσταται στην ικανότητα του λόγου (λογικής και οµιλίας).
Ο Προµηθέας έδωσε στον άνθρωπο τη δυνατότητα όχι µόνο να επιβιώσει, αλλά και να διαφοροποιηθεί από τα άλλα έµβια όντα, δηµιουργώντας κάποιες θεµελιώδεις µορφές πολιτισµού, πρῶτον µὲν … τροφὰς ηὕρετο, βλ. Κ. Κατσιµάνης, σ. 90. Ο Αριστοτέλης δίνει έµφαση στο λόγο, ο Πρωταγόρας όχι µόνο στη λογική – όπως εννοείται µε την έντεχνη σοφία – αλλά και στην κατασκευαστική ικανότητα του ανθρώπου. ♦ Η σύγκριση που ζητείται δεν έχει στόχο να αναδείξει κάποια άποψη ως ανώτερη, αλλά να επισηµάνει τη σχέση και τη διαφορά. Η βασική αρχή που προϋποτίθεται στο µύθο για τον Προµηθέα είναι ότι ο άνθρωπος δηµιουργεί τον εαυτό του και τον κόσµο του. Το παράδειγµα του Προµηθέα εκφράζει επίσης τα αιτήµατα του ανθρωπισµού. Ο Προµηθέας «αναπτύσσει και ενισχύει το ανεξάρτητο και φιλάνθρωπο ήθος του µε την πρόθεση να απαλλάξει τους συνανθρώπους του από την υποταγή σε µια άλογη µορφή αυθεντίας». Βλ. Α. Μπαγιόνας (4), σ. 11.
3. Στο µύθο του Πρωταγόρα η σύνταξη είναι απλή, η σύνδεση παρατακτική, χωρίς µακροσκελείς περιόδους, οι επαναλήψεις λέξεων, ρηµάτων ιδίως, συχνές, αλλά παράλληλα ο λόγος χαρακτηρίζεται από συσσώρευση ποιητικών εκφράσεων. Να εντοπίσετε τα σχετικά σηµεία του κειµένου, στις ενότητες 2 και 3, και να εξηγήσετε αυτόν τον τρόπο γραφής.
Συνυπάρχουν στοιχεία του λαϊκού ύφους και ποιητικές εκφράσεις. Παραδείγµατα λαϊκού ύφους: 1) η αρχή του µύθου, ἦν ποτὲ χρόνος, 2) η απλή κατασκευή του λόγου, η απέριττη σύνδεση χωρίς µεγάλες περιόδους (συνηθέστεροι σύνδεσµοι: δέ, µέν – δέ), 3) συχνότατη χρήση του οὖν, 4) του ἐπειδή, 5) επανάληψη της ίδιας λέξης – και µάλιστα ρήµατος και µετοχής στην ίδια πρόταση κτλ. Παραδείγµατα ποιητικών εκφράσεων: ἄοπλον φύσιν, σµικρότητι ἤµπισχε, πτηνῶν φυγήν κτλ. Μιµείται από τη µια το περίτεχνο ύφος του σοφιστή και από την άλλη την αφέλεια και φυσικότητα του λαϊκού τρόπου έκφρασης που ταιριάζει στην αφήγηση του µύθου.
4. Από το µύθο του Πρωταγόρα (ενότητες 2-3-4) προκύπτει µια προοδευτική αντίληψη της ιστορίας ως γίγνεσθαι· δηλαδή η ιστορία (το ιστορικό γίγνεσθαι) κατανοείται ως πορεία από κατώτερα στάδια πολιτισµού σε ανώτερα. Να συγκρίνετε την αντίληψη του Πρωταγόρα για την ιστορία µε τις απόψεις του Ησιόδου για το «χρυσό γένος» των ανθρώπων κτλ. (῎Εργα καὶ ῾Ηµέραι), µε την αντίληψη του Πλάτωνα (Πολιτικός, 269c) και µε τη χριστιανική αντίληψη για τον Παράδεισο και την πτώση. (Να µελετήσετε τα κείµενα που σας δίνονται και να συµβουλευτείτε και την εισαγωγή του βιβλίου σας, σσ. 58-59).
87 Βλ. Παράλληλα κείµενα, αρ. 11 και 12.
Ο µύθος του Πρωταγόρα, ένα λαµπρό δείγµα φιλοσοφίας του πολιτισµού, αποτέλεσε θεµέλιο πολλών µετέπειτα φιλοσοφικών και πολιτικών συστηµάτων. Στο µύθο εκφράζεται η αισιόδοξη αντίληψη για την πορεία του ανθρώπου, παρόµοια όπως στο πρώτο στάσιµο της Ἀντιγόνης του Σοφοκλή. Οι αντιλήψεις αυτές συνδέονται µε εποχές κοινωνικής προόδου και διαφωτισµού.
Αντίθετα στον Ησίοδο εκφράζεται η απαισιόδοξη αντίληψη, ότι η «χρυσή εποχή» ήταν το παρελθόν, ότι η αἰδώς και η δίκη υπήρχαν από την αρχή αλλά στο σιδηρούν αιώνα ἀπέπτησαν εἰς τὸν οὐρανόν (῎Εργα καὶ ῾Ηµέραι),
ενώ στον Πολιτικό του Πλάτωνα βρίσκουµε ένα δείγµα της άποψης ότι η βασιλεία του καλού και του κακού εναλλάσσονται σε αιώνιες ανακυκλήσεις που ορίζουν την πορεία του κόσµου (βλ. Παράλληλα κείµενα, αρ. 11, 12).
Ο ιερός Αυγουστίνος εξηγεί την ιστορία τελεολογικά, την παρουσιάζει δηλαδή ως πορεία που θα οδηγήσει στη βασιλεία και τη δόξα του Θεού.
β) Να συσχετίσετε την κοινωνία που περιγράφεται στα δύο κείµενα (Πλάτωνα και Θουκυδίδη) µε τις κοινωνίες που περιγράφονται στο ακόλουθο απόσπασµα: «(…) σύγχρονοι ανθρωπολόγοι διακρίνουν ‘πολιτισµούς ντροπής’ από ‘πολιτισµούς ενοχής’, µε την έννοια ότι η ισχυρότερη συνεκτική δύναµη σε άλλες κοινωνίες είναι ο σεβασµός στην δηµόσια γνώµη, η αιδώς, και σε άλλες ο φόβος. Στις πρώτες η µεγαλύτερη τιµωρία είναι να χάσει κανείς το σεβασµό των άλλων (…)». Να συνθέσετε ένα κείµενο, όπου θα παρουσιάζετε τα συµπεράσµατά σας.
Η άποψη του Πρωταγόρα συµπίπτει µε αυτή του Περικλή, που υπερηφανεύεται ότι η αθηναϊκή δηµοκρατία στηρίζεται στην ενσυνείδητη πειθαρχία των πολιτών της στους γραπτούς και άγραφους νόµους.
Η κοινωνία που περιγράφουν ο Πρωταγόρας και ο Περικλής συµπίπτει µε αυτή που ο Dodds ονοµάζει «κοινωνία της ντροπής» και τον πολιτισµό της αντίστοιχα «πολιτισµό της ντροπής».