Διαγώνισμα Έκθεσης Γ’ Λυκείου – Η αλλοτριωτική παρουσία της μηχανής

Κώστας Πούλιος – (υπεύθυνος θεωρητικής)

Η αλλοτριωτική παρουσία της μηχανής

1. ….Πολύ γοργά, η μηχανή απέβαλλε τον υπηρετικό χαρακτήρα της του περασμένου αιώνα χαρακτήρα που προκαλούσε χαρά και θάμβος στον απελευθερωμένο εξαιτίας της  άνθρωπο, και στον 20^ο  αιώνα αποκάλυψε, στο κορύφωμα του Βιομηχανικού πολιτισμού, ένα νέο, τυ­ραννικό αυταρχικό και απαιτητικό χαρακτήρα, που ίσως είναι και ο πραγματικός της: απαιτεί από τον άνθρωπο ριζικές δομικές αλλαγές στην ύπαρξη του και μεταβολές ουσιώδεις στον τρόπο της συμπεριφοράς του. Απαιτεί, και το κατόρθωσε, να χάσει ο άνθρωπος την παραδοσιακή του αυτοτέλεια και να προβαίνει στις ίδιες χειρονομίες, στις αυτές σκέψεις, στους ίδιους χρόνους
εργασίας και σχόλης και να αράξει ριζικά τους στόχους του βίου του που έπαψαν να ανήκουν! στο σχέδιο του ανθρώπου ως ανθρώπου. Δηλαδή: απαίτησε, και το κατόρθωσε, να μηχανο­ποιηθεί ο εφευρέτης της άνθρωπος, να υποταγεί ο πλάστης στο πλάσμα, ο δημιουργός στο δημιούργημα.

2. Έτσι, η μηχανή, από υπάκουος υπηρέτης της μεταμορφώθηκε σε απαιτητικό κύριο του ανθρώπου που δεν του προκαλεί πλέον χαρά αλλά ένα οξύ αίσθημα έλλειψης, ανάγκης, και τρόμου». Υποβάλλοντας τον αυτοματισμό στην ανθρώπινη πράξη και συμπεριφορά, οδηγεί στην καταστροφή της ανθρώπινης αυθορμησίας του ατόμου, στην αλλοίωση/αλλοτρίωση της
ταυτότητας του. Γιατί η μηχανή αφομοιώνει ένστικτα και ρυθμούς, – μιμείται και αφομοιώνει που από καταβολής ανήκαν στον άνθρωπο, και στο σώμα και στο νου του, στην πλήρη οργανι­κή του ενότητα. Αραιώνει το παρόν αλλά και το αντίκρισμα, και την ερμηνεία του παρελθό­ντος. Γιατί παρωθεί τον άνθρωπο να υποτιμά, αν όχι να καταφρονεί, τις παραδοσιακές τους αξίες, να αναγκάζεται να αναπλάσει τις μορφές του κοινωνικού του βίου και, – εισχωρώντας και κα­τακτώντας τελικά τη σκέψη του, τo εσωτερικό του πρόσωπο-, να αφαιρεί την ιερή σημασία κεφαλαιωδών γεγονότων του υπάρχειν: της γέννησης, του έρωτα και του θανάτου. Ο αυτοματισμός της μηχανής μεταγγίζεται στην κοινωνία των φύλλων και η μύχια λειτουργικότητα του αν­θρώπου μηχανοποιείται ραγδαία, ενώ συρρικνώνονται η ηθική του ανησυχία και τα μεταφυσικά του διερωτήματα…

3. Γιατί η Μηχανή έχει τους νόμους της: τον αυτοματισμό, την ομοιογένεια της συμπεριφοράς της, το μονοδιάστατο στόχο λειτουργίας, τον καθορισμένο αυστηρά χρόνο απόδοσης, το όμοιο πάντοτε αποτέλεσμα μέσα σε άτεγκτη επαναληπτικότητα. Επομένως, την αυτή πυκνότητα χρό­νου, όχι την ποικίλη πυκνότητα του ανθρώπινου χρόνου. Για να συμβιώσει με τον άνθρωπο, έπρεπε να υπάρξει ένα σχήμα σχέσεων. Τον περασμένο αιώνα, η Μηχανή είχε υποταγεί στον εφευρέτη της, τώρα ο εφευρέτης έχει υποταγεί στη Μηχανή.

4. Αυτό δεν σημαίνει μόνο λειτουργική υποταγή. Σημαίνει ομοίωση του ανθρώπου με την Μηχανή: στον ψυχρό ωφελιμιστικό υπολογισμό που αποβλέπει κυνικά στο ευνοϊκό αποτέλεσμα. Και το αποτέλεσμα πρέπει να είναι εμπράγματο, εγκόσμιο και ν’ αφορά στην οριζοντιότητα του ανθρώπου, στην υλική εξαργύρωση της ζωής του στον κόσμο.

5. Όλα αυτά σημαίνουν πως ανέκυψε και ισχύει μια τρομακτική απειλή κατά της μνήμης, κατά του παρελθόντος του ανθρώπου, ανασκευή και σε πολλά  ακύρωση του, αλλά και άμεση απειλή της νοητικής και ηθικής του ισορροπίας. Γιατί η Μηχανή βρίσκεται μακριά από τη συνείδηση, επιδιώκει να υπερπηδήσει το φράγμα που εκείνη υψώνει και να περάσει πέρα από τη συνεί­δηση. Είναι κάποια από τις κρυμμένες δυνατότητες της Υψηλής Τεχνολογίας σήμερα. Και τούτο θα σημαίνει την καταστροφή του ανθρώπου ως ανθρώπου. Άδικα δε βοήθησε η Μηχανή «α­ποτελεσματικά» στη διεξαγωγή των δύο Παγκοσμίων Πολέμων του αιώνα μας…

6. Ο βηματισμός της μηχανής μέσα σε λίγες δεκαετίες υπήρξε εντυπωσιακός: από το εργοστάσιο στους αγρούς, στα πεδία των μαχών, στο δρόμο, στα γραφεία, στο ίδιο το σπίτι τελικά. Και τώρα, στόχος η κατάκτηση του εσωτερικού ανθρώπου, να κυριαρχήσει το πράγμα μέσα στο  πρόσωπο, το αντικείμενο στο υποκείμενο, ο υπηρέτης στον αφέντη. Αυτή είναι η εκπραγμάτωση (reification) του ανθρώπου, η ριζική ανατροπή του βίου του μέσα σ’ έναν οργανωμένο από τη μηχανή κόσμο, που δεν είναι, Βέβαια, ο κόσμος του θεού. Δεν απομένει παρά να επιλέξει «ανάμεσα στη συλογική αυτοκτονία ή στην ευφυή χρησιμοποίηση των επιστημονικών κατακτήσεων» (Camus).

7. Αν, λοιπόν η Μηχανή είναι το «όργανο πρόνοιας» του σύγχρονου πνευματικού μηδενισμού, τότε, επόμενο ν’ απειλεί την ίδια την ψυχή, τον ζωοφόρο πυρήνα του ανθρώπου και α­πό την κάμψη, εξάρθρωση, εκμηδένιση, νέκρωση των ψυχών να ανακύπτει, με την πρωταγωνιστική πλέον συμπαράσταση της Μηχανής, η απάνθρωπη αυτή, ηδονολατρική κοινωνία των ανέσεων και των διασκεδάσεων, η μαζική καταναλωτική κοινωνία.

Γκάντι

Θέματα

Α. Να πυκνώσετε το κείμενο σε 120-130 λέξεις

[Μόρια 25]

Β₁. «Τον περασμένο αιώνα η Μηχανή είχε υποταγεί στον εφευρέτη της. Τώρα ο εφευρέτης έχει υποταγεί στη Μηχανή». Σχολιάστε σε μία παράγραφο την άποψη αυτή, αναπτύσσοντάς την  με επαγωγικό τρόπο.

[Μόρια 8]

Β₂. Να γράψετε ένα συνώνυμο για κάθε μια απ’ τις λέξεις:
ωφελιμιστικό      ………………………………………

κυνικά              ………………………………………

εξάρθρωση                ………………………………………

οριζοντιότητα    ………………………………………

συρρικνώνονται  ………………………………………

[Μόρια 4]

Β₃. Πώς επιτυγχάνεται η συνοχή μεταξύ των περιόδων της 7^ης  παραγράφου;

[Μόρια 3]

Β₄. Πώς επιτυγχάνει ο συγγραφέας τη συνοχή μεταξύ των πρώτων πέντε παραγράφων;

[Μόρια 5]

Β₅. Στην τρίτη παράγραφο ο συγγραφέας αναπτύσσει ένα συλλογισμό. Χαρακτηρίστε τον κατά τη μορφή (πορεία συλλογισμού) και κατά το είδος  των προτάσεων.

[Μόρια 10]

Γ.   ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

«Πολύ γοργά, η μηχανή απέβαλλε τον υπηρετικό χαρακτήρα της του περασμένου αιώνα – χαρακτήρα που προκαλούσε χαρά και Θάμβος στον απελευθερωμένο εξαιτίας της άνθρωπο – και στον 20^ο  αιώνα αποκάλυψε, στο κορύφωμα του βιομηχανικού πολιτι­σμού, ένα νέο, τυραννικά αυταρχικό και απαιτητικό χαρακτήρα…»

Με αφορμή το παραπάνω απόσπασμα καλείστε να γράψετε ένα δοκίμιο αποδεικτικό – πειθούς (600 περίπου λέξεων), όπου θα αναπτύσσετε τις θετικές και αρνητικές συνέπειες της τεχνολογίας.

[Μόρια 40]

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Α. Να πυκνώσετε το κείμενο σε 120-130 λέξεις.

Ο συγγραφέας στο κείμενο αυτό αναφέρεται στην αλλοτριωτική επίδραση της μηχανής στον άνθρωπο. Διαπιστώνει ότι από υπηρέτης του μετατράπηκε σε αφέντη του. Με την τυποποίηση και τον αυτοματισμό που επέβαλε, αφάνισε τον αυθορμητισμό του ανθρώπου, τον απέκοψε απ’ την παράδοση, τις μεγάλες αξίες της ζωής, τις ηθικές και μεταφυσικές αναζητήσεις (1^η,2^η §), θεωρεί ότι υπακούοντας στους νόμους της (ομοιο­γένεια, πρακτικότητα, επαναληπτικότητα) ο άνθρωπος έγινε ένα με τη μηχανή (3^η §), υλιστής, ορθολογιστής, ιδιοτελής, χωρίς συνείδηση και μνήμη (4^η, 5^η §). Έτσι, η μηχανή που σταδιακά απ’ τους χώρους παραγωγής βρέθηκε στο σπίτι, τώρα εισχωρεί και αλλοιώνει και τον εσωτερικό κόσμο του ατόμου. Είναι στο χέρι του αν θα τη χρήσιμοποιήσει ορθά ή θα την καταστήσει όπλο καταστροφής του (6^η §). Κλείνει διαπιστώνοντας ότι η μηχανή απειλεί το πνεύμα και την ψυχή του και διαμορφώνει έτσι την κοινωνία της τρυφής και της κατανάλωσης (7^η §).

(Λέξεις 130)

Β₁. «Τον περασμένο αιώνα η Μηχανή είχε υποταγεί στον εφευρέτη της. Τώρα ο εφευρέτης έχει υποταγεί στη Μηχανή». Σχολιάστε σε μία παράγραφο την άποψη αυτή, αναπτύσσοντας την με επαγωγικό τρόπο.

Η μηχανή στα πρώτα βήματα της μείωσε τον ανθρώπινο μόχθο, συνετέλεσε στην αύξηση και βελτίωση της παραγωγής αλλά και απλούστευσε τη ζωή του ανθρώπου. Σταδιακά ο άνθρωπος με τη βοήθεια της κατέστησε τη γνώση κοινό αγαθό, ανέπτυξε την ιατρική, κυριάρχησε στο φυσικό περιβάλλον και εξερεύνησε στο βαθμό που ήταν δυνατόν το σύμπαν. Στον αιώνα μας όμως ο άνθρωπος εξαρτήθηκε απ’ αυτήν. Με την αποποίηση τον αυτοματισμό, τους ρυθμούς που αυτή επέβαλλε τον αποστέγνωσε σκότωσε τον αυθορμητισμό του και τις παραδοσιακές του αξίες. Τον ώθησε σ’ ένα νέο τρόπο ζωής, όπου η αφθονία και η τρυφή ανάγονται σε κυρίαρχες αξίες. Έτσι, ο άνθρωπος εργάζεται! πια συνεχώς με τη μηχανή, ζει με αυτήν, γι’ αυτήν. Είναι έρ­μαιο, άθυρμα αυτής. Άρα, τον περασμένο αιώνα η Μηχανή είχε υποταγεί στον εφευρέτη της. Τώρα ο εφευρέτης έχει υποταγεί στη Μηχανή.

Β₂. Να γράψετε ένα συνώνυμο για κάθε μια απ’ τις λέξεις: ωφελιμιστικό      ιδιοτελή

κυνικά               ωμά

εξάρθωση           αποδιάρθρωση, εξουδετέρωση

οριζοντιότητα     επιπεδοποίηση

άτεγκτη             άκαμπτη, σκληρή

συρρικνώνονται   στενεύουν, περιορίζονται

Β₃. Πώς επιτυγχάνεται η συνοχή μεταξύ των περιόδων της 1^ης παραγράφου;

Η συνοχή εξασφαλίζεται με διαρθρωτικές λέξεις-φράσεις και επαναλήψεις. Συγκεκριμένα στην πρώτη περίοδο η λέξη «απαιτητικό» και στη δεύτερη η λέξη «απαιτεί» διασφαλίζουν τη σύνδεση των περιόδων. Η δεύτερη με την τρίτη περίοδο συνδέονται ξανά με τη λέξη «απαιτεί», με την οποία αρχίζουν και οι δύο. Η τέταρτη περίοδος συν­δέεται με τις υπόλοιπες με τη διαρθρωτική λέξη «δηλαδή» (επεξήγηση), ενώ υπάρχει κι εδώ η λέξη «απαίτησε».

Β₄. Πώς επιτυγχάνει ο συγγραφέας τη συνοχή μεταξύ των πρώτων πέντε παραγράφων;

Η συνοχή επιτυγχάνεται ως εξής:

•    Η πρώτη με τη δεύτερη συνδέονται με τη διαρθρωτική λέξη «έτσι» (αποτέλεσμα- συμπέρασμα) στην αρχή της δεύτερης.

*   Η δεύτερη με την τρίτη με τη διαρθρωτική λέξη «γιατί» (αιτιολόγηση) στην αρχή της τρίτης.

*   Η τρίτη με την τέταρτη με την αντωνυμία «αυτό» (στην αρχή της  τέταρτης) που ανα­φέρεται στο νόημα της τρίτης.

•    Η τέταρτη με την πέμπτη με τη φράση «όλα αυτά» (χρήση γενικότερου όρου).
Μπορούμε μάλιστα να ισχυριστούμε ότι η πέμπτη με τη φράση αυτή συνδέεται με όλες τις προηγούμενες.

Β₅.  Στην τρίτη παράγραφο ο συγγραφέας αναπτύσσει ένα συλλογισμό. Χαρακτηρίστε τον κατά τη μορφή (πορεία συλλογισμού) και κατά το είδος των προτάσεων.

Ο συγγραφέας αρχίζει το συλλογισμό του με τους νόμους που έχει επιβάλλει η μηχα­νή και οδηγείται με συγκεκριμένα στοιχεία σε μια γενικότερη διαπίστωση ότι από αφέντης ο άνθρωπος μετατράπηκε σε δούλο της. Άρα, αφού ακολουθεί πορεία από το ει­δικό προς το γενικό, ο συλλογισμός κατά τη μορφή είναι επαγωγικός.

Κατά το είδος είναι κατηγορικός, αφού αποτελείται από κατηγορικές προτάσεις. (Ο μαθητής αρκεί να διαπιστώσει ότι δεν έχει διαζευκτικές ή υποθετικές προτάσεις).

Γ.  ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

«Πολύ γοργά, η μηχανή απέβαλλε τον υπηρετικό χαρακτήρα της τον περασμένου αιώ­να – χαρακτήρα που προκαλούσε χαρά και θάμβος στον απελευθερωμένο εξαιτίας της άνθρωπο – και στον 20^ο  αιώνα αποκάλυψε, στο κορύφωμα του Βιομηχανικού πολιτισμού, ένα νέο, τυραννικά αυταρχικό και απαιτητικό χαρακτήρα…»

Με αφορμή το παραπάνω απόσπασμα καλείστε να γράψετε ένα δοκίμιο αποδεικτικό – πει­θούς (600 περίπου λέξεων), όπου θα αναπτύσσετε τις θετικές και αρνητικές συνέπειες της τεχνολογίας.

Ανάλυση του Θέματος

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Σημαντικός αρωγός στην προσπάθεια του ανθρώπου να βελτιώσει τους όρους της ζωής του στάθηκε η τεχνολογία. Απ’ τα μέσα του 19^ου αιώνα έως και σήμερα η ανά­πτυξη της υπήρξε ραγδαία. Τα τεχνολογικά επιτεύγματα κατέκλυσαν σταδιακά τη ζωή μας και έγιναν αναπόσπαστο στοιχείο της καθημερινής πραγματικότητας. Έτσι, που η εποχή μας πια χαρακτηρίζεται τεχνοκρατική. Ωστόσο, αυτή η επικράτηση της τεχνολο­γίας δεν λειτούργησε μονοσήμαντα, Όσα θετικά μπορεί να της αποδώσει κανείς, άλλα τόσα αρνητικά δύναται να της  προσάψει. Ευλογία ή κατάρα λοιπόν η τεχνολογία;

ΚΥΡΙΟ ΘΕΜΑ

θετικά τεχνολογικής ανάπτυξης

Χειραφέτηση απ’ τη φύση.

Κυριαρχία στη φύση / μετατροπές προς όφελος του ανθρώπου.

Αφθονία αγαθών / ανέσεις, απλούστευση ζωής.

Εξέλιξη επιστημών / ιατρικής.

Βελτίωση συνθηκών εργασίας / μείωση ανθρώπινου μόχθου. Αύξηση ελεύθερου χρόνου.

Αύξηση παραγωγής.

Βελτίωση βιοτικού επιπέδου.

Ανάπτυξη εμπορίου – τουρισμού.

Άνθιση οικονομά.

Η γνώση κοινό αγαθό.

Βελτίωση μέσων διδασκαλίας -» βελτίωση των εκφραστικών μέσων της  καλλιτεχνικής δημιουργίας και δυνατότητα προβολής της » πνευματική ανάπτυξη και αι­σθητική καλλιέργεια.

Μείωση του  κόστους  παραγωγής ->> αγαθά για όλες σχεδόν τις τάξεις -> διεύρυν­ση της «μεσαίας τάξης» -» καλύτερη κοινωνική διαστρωμάτωση. Νέες επικοινωνιακές δυνατότητες (ΜΜΕ – διαδίκτυο …) -> ενημέρωση, πληροφόρηση,  διασφάλιση  δημοκρατίας,  επαφή  ανθρώπων,  καλλιέργεια διεθνιστικού πνεύματος.

Μεταβατική παράγραφος:

Όλα αυτά όμως δεν πρέπει να μας τυφλώνουν ώστε να παραγνωρίζουμε τους κινδύνους που εγκυμονεί η τεχνολογική ανάπτυξη. Κίνδυνοι που αγγίζουν όλους σχεδόν τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Αρνητικά τεχνολογικής προόδου

Καταστροφή φυσικού περιβάλλοντος (ρύπανση, ενεργειακό).

Καταναλωτισμός / υλοκρατικό πνεύμα -> άγχος και συρρίκνωση των ηθικοπνευματικών αναζητήσεων.

Αδρανοποίηση, παθητικότητα.

Υπεροψία – αλαζονεία ανθρώπου από τη δύναμη που του προσέδωσε -> παραγκωνισμός ανθρωπιστικών αξιών.

Εξειδίκευση – μονομέρεια.

Αντικατάσταση ανθρώπινου δυναμικού -» ανεργία

Αποκοπή από παραδοσιακές αξίες, πνεύμα νεωτερισμού και   κινδύνος πολιτιστικής αλλοτρίωσης, καθώς είναι το μέσο – κανάλι επιβολής της παγκοσμιοποίησης .

Ορθολογισμός

μηχανοποίηση ανθρώπινης σκέψης και συμπεριφοράς

Πρακτικισμός

Αυτοματισμός

Επαναληπτικότητα

Μαζικοποίηση παραγωγής -> τυποποίηση ->· απώλεια της προσωπικής (μοναδικής) δημιουργίας.

Βιομηχανική ανάπτυξη στα αστικά κέντρα -> αστυφιλία / αποκοπή απ’ το φυσικό περιβάλλον.

Άνιση κατανομή επιτευγμάτων της -> ο ισχυρός (κάτοχος μηχανής) -> ισχυρότερος
-> διεύρυνση χάσματος μεταξύ των λαών -» δυνατότητα επιβολή του ισχυρού.

Σύγχρονα οπλικά συστήματα -> υπονόμευση ειρήνης.

• Δορυφόροι – κάμερες – πομποί …   παραβίαση ιδιωτικής ζωής του ατόμου / οργουελικό μοντέλο ζωής.
• Τελειοποίηση ΜΜΕ και … κίνδυνος μαζικής χειραγώγησης πολιτών.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Κλείνοντας θα πρέπει να τονίσουμε ότι όσο οι θετικές επιδράσεις της τεχνολογικής ανάπτυξης δεν πρέπει να μας οδηγήσουν στη θεοποίηση της, άλλo τόσο οι αρνητικές της συνέπειες δεν επιτρέπεται να μας ωθήσουν στη δαιμονοποίησή  της. Ούτε μπορού­με ούτε οφείλουμε να γυρίσουμε πίσω. Η ανάπτυξη, η πρόοδος και ο πολιτισμός πρέ­πει και μπορούν να συμβαδίσουν με την τεχνολογία. Αυτό που χρειάζεται είναι η φρό­νηση, το μέτρο και ο ανθρωπισμός. Με αυτές τις αξίες ως δρομοδείκτη η τεχνολογία θα καταστεί το ισχυρότερο όπλο του ανθρώπου στην πορεία του για την ευδαιμονία.

επιμέλεια: Τσίρου Όλγα – φιλόλογος